ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਸ਼ਿਰਾਜ਼ੀ

14ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਹੀਰਾ

ਲੇਖਕ : ਮੇਜਰ ਨਾਗਰਾ ”ਮਾਨਸ”

ਈਰਾਨ ‘ਚ 12 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਹੈ -ਐਮਰਸਨ

ਜਾਣ-ਪਛਾਣ

14ਵੀਂ ਸਦੀ ‘ਚ ਫ਼ਾਰਸ (ਮੌਜੂਦਾ ਈਰਾਨ) ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਪੁਨਰ ਜਾਗਰਣ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ”ਹਾਫ਼ਿਜ਼” ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕਮਾਲ ਦਾ ਕਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਿਰਾਜ਼, ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ,

ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਗਹਿਰੀ ਬੁੱਧੀਮਤਾ, ਸੁੰਦਰ ਗੀਤਕਾਰੀ ਦੀ ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਰਾਨ ਵਿੱਚ 12 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਈਰਾਨੀ ਕੈਲੰਡਰ ‘ਤੇ ਮੇਹਰ ਦੀ 20 ਤਾਰੀਖ, ਜੋ ਸਾਲ ਦੇ 11 ਜਾਂ 12 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਹਰ ਸਾਲ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਓ ਹਾਫਿਜ਼ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ, ਉਸ ਦੀ ਕਾਵਿਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰੀਏ।

ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪਿਛੋਕੜ

ਖਵਾਜਾ ਸ਼ਮਸ ਅਲ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਇਬਨ-ਏ ਮੁਹੰਮਦ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਾਫਿਜ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 1321 ਅਤੇ 1326 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਿਰਾਜ਼, ਈਰਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਵਪਾਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ; 1389 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਉਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। “ਹਾਫਿਜ਼“ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਰਥ ਹਨ, ‘ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਸੂਰਜ’, ‘ਪ੍ਰਸੰਸਾਯੋਗ’, ‘ਕੁਰਾਨ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨ ਵਾਲਾ’, ‘ਅਦਭੁੱਤ ਯਾਦ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲਾ’ । ਕਵੀ ਨੇ ਇਸ ਤਖੱਲੁਸ ਹਾਫਿਜ਼ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਕਿਉਂਕਿ, ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਉਹ ਕੁਰਾਨ ਨੂੰ ਕਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਸੀ – ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਚੌਦਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਅਤੇ ਜੀਵਨੀ ਲੇਖਕ ਮੁਹੰਮਦ ਗੁਲੰਦਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ।
ਹਾਫਿਜ਼ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅਨਾਥ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੇਕਰ ਕੋਲ ਆਟਾ ਗੁੰਨਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਲੇਖਕ, ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਪਰ ਇਹ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮਾਂ ਸ਼ਿਰਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲ ਕੁਰਾਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ, ਜਿਸ ਦਾ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਉੱਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ। ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਵੀ ਸੂਫ਼ੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੁੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਕਸਰ ਉਸ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸੂਝ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ।
21 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਹਾਫਿਜ਼, ਅਤਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੂਫੀ ਮਾਸਟਰ ਖਵਾਜਾ ਅਲੀ ਦਾ ਚੇਲਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਅਤਰ ਦੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ, ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀ ਰਹੱਸਵਾਦ ਦੀ ਸਮਝ ਡੂੰਘੀ ਹੋਈ, ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅੰਡਰਵਰਟਾਂ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਦੋਹਾਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਗਿਆਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅਤੇ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਫਾਰਸ ਦੇਸ਼ (ਮੌਜੂਦਾ ਈਰਾਨ) ਉੱਤੇ ਮੁਜ਼ਫ਼ਰੀਦ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਅਸਥਿਰ ਇੰਜੂ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੁਜ਼ਫਰੀਦ ਸ਼ਾਸਕ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੁਜਾ, ਹਾਫਿਜ਼ ਵਰਗੇ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਨਾ ਹੀ ਬਾਅਦ ‘ਚ ਤੈਮੂਰੀਡ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਰਥਕ ਮੁਜ਼ਫਰੀਦ ਸ਼ਾਸਕ ਨੂੰ ਗੱਦੀਓਂ ਲਾਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਾਫਿਜ਼ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੇ ਦਰਬਾਰੇ ਬਤੌਰ ਕੁਰਾਨ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਹਾਫਿਜ਼ ਦੇ ਮਸਤ ਮੌਲਾ, ਪਾਗਲਪਨ ਅਤੇ ਬਾਗੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਸੁਭਾਅ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ.
ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਹਾਫਿਜ਼ ਨੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੇਸ਼ੇਵਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਇਕੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿਕ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ, ਦੋ ਰੁਝਾਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ. ਰਿੰਦਾਂ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਜਿਸ ਨੇ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਲਮੱਤੀਆਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਦੀ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਦੇ ਦੁੱਖ ਲਈ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਫਿਜ਼ ਦੋਵਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹਮਦਰਦੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ।
ਆਪਣੇ ਘੁੰਮਕੜ ਸਾਥੀ ਸ਼ੀਰਾਜ਼ੀ, ਸਾਦੀ ਦੇ ਉਲਟ, ਹਾਫਿਜ਼ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸ਼ਿਰਾਜ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਆਪਣੀਆਂ ਦੋ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਉਸ ਉੱਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਥੋਪੀ ਗਈ ਸੀ–ਉਸ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੜ ਅਤੇ ਵਚਨ-ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਿਰਾਜ਼ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਯਜ਼ਦ ਦੇ ਇਸਫ਼ਹਾਨ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਥਿਤੀ ਠੰਢੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਈ। ਦੂਸਰੀ ਯਾਤਰਾ ਫਾਰਸ ਦੀ ਖਾੜੀ ‘ਤੇ ਹਰਮੁਜ਼ ਦੀ ਬੰਦਰਗਾਹ ਦੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਪਰ ਇੱਕ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਸਮੁੰਦਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਨ ਬਦਲਣ ਅਤੇ ਸ਼ਿਰਾਜ਼ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ।
ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਸ਼ਿਰਾਜ ‘ਚ ਚੰਗੇਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਤੈਮੂਰਲੇਨ ਵਿਚਕਾਰ ਗੜਬੜ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। 1258 ਵਿੱਚ ਮੰਗੋਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਗਦਾਦ ਦੀ ਬਰਖਾਸਤਗੀ, ਇਸਲਾਮੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਮੀਲ ਪੱਥਰ, ਉਸ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਸਮੁੱਚਾ ਸਮਾਂ ਛੋਟੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਪਤਨ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਾਹੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸਦੀਵੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਸੀ। ਪਰ ਉਸੇ ਸਮੇਂ, ਮਹਾਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਹਾਫਿਜ਼ ਨਾਮ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵੀ

ਹਾਫਿਜ਼ ਬਰਖੁਰਦਾਰ (1658-1707) ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਸੀ, ਜੋ ਪਿੰਡ ਮੁਸਲਮਾਨੀ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਰਗੋਧਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ। ਪੀਲੂ, ਕਵੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ ਲੋਕ-ਕਥਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਦੂਜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਪੀਲੂ ਕਵੀ ਨੇ ਨਾਟਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲੋਕ-ਕਥਾ ਦੁਬਾਰਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਨੇ ਸੱਸੀ ਪੁੰਨੂੰ, ਕਿੱਸਾ ਯੂਸਫ਼ ਜ਼ੁਲੈਖਾ ਅਤੇ ਕਿੱਸਾ ਖੱਤਰੀ ਸਮੇਤ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਥਾਨ ਚਿੱਟੀ ਸ਼ੇਖਾਂ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।
ਹਾਫੀਜ਼ ਜਲੰਧਰੀ (1900 – 1982) ਜਿਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਅਬੂ ਅਲ-ਅਸਰ ਹਾਫੀਜ਼ ਜਲੰਧਰੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਸੀ ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ, “ਕੌਮੀ ਤਰਾਨਾ“ ਦੇ ਬੋਲ ਲਿਖਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ । ਉਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 14 ਜਨਵਰੀ, 1900 ਨੂੰ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ (ਹੁਣ ਜਲੰਧਰ, ਭਾਰਤ) ਵਿੱਚ, ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ 21 ਦਸੰਬਰ, 1982 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਹਾਫਿਜ਼ ਸ਼ਿਰਾਜ਼ੀ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ: ਗ਼ਜ਼ਲ

ਗਜ਼ਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਭਾਵੇਂ ਅਰਬ ਵਿਚ ਹੋਈ ਹੋਵੇ ਪਰ ਹਾਫਿਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਹੀਰੇ ਵਾਂਗ ਦੁਨੀਆ ਚ ਚਮਕਾਇਆ। ਹਾਫਿਜ਼ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮੁਹਾਰਤ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਗ਼ਜ਼ਲ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੁਕਾਂਤ ਵਾਲੇ ਦੋਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਹਰੇਕ ਪੰਗਤੀ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਦੋਹੇ ਇੱਕ ਥੀਮੈਟਿਕ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਭਾਸ਼ਾ, ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਾਤਮਕ ਡੂੰਘਾਈ ਦੁਆਰਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਅਕਸਰ ਪਿਆਰ, ਲਾਲਸਾ, ਬ੍ਰਹਮ ਮਿਲਾਪ, ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ। ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਅਨੰਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਣਗਿਣਤ ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਤੱਕ, ਅਣਗਿਣਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਲ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਾਂਗ ਹਨ।
ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅੱਜ ਵੀ  ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਈਰਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਿਲੋਂ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹਾਵਤਾਂ ਅਤੇ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਹਾਫਿਜ਼ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਚੌਦ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿਖਤ ‘ਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਲੇਖਕ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ, ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਪਿਆਰ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਪਾਖੰਡ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਈਰਾਨੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹਾਫਿਜ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਾਫਿਜ਼ ਕਾਵਿ-ਪਾਠ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੰਗੀਤ, ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਆਰਟ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕੈਲੀਗ੍ਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਅਕਸਰ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਿਰਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਈਰਾਨੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨਮੂਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਤੋਂ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਆਉਦੇ ਹਨ। ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪਾਂਤਰ, ਨਕਲ ਅਤੇ ਅਨੁਵਾਦ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।
ਇਹ ਸਵਾਲ ਕਿ ਕੀ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਸ਼ਾਬਦਿਕ, ਰਹੱਸਮਈ ਜਾਂ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਲਈ ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਕਾਰਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਲਝਣ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਫਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਰਹੱਸਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਵਿਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਗੱਦ ਨਾਲੋਂ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਿਆਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ. ਇਹ ਅਧਿਕਾਰਤ ਇਸਲਾਮੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਛੁਪਿਆ ਹੋਣਾ ਵਧੀਆ ਹੈ। ਹਾਫਿਜ਼ ਨੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਹਰ ਆਮ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਧੁਨਾਂ ਨਾਲ ਰੰਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਹੱਸਵਾਦ ਅਤੇ ਗੀਤਵਾਦ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ।

ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ

ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, “ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਹਾਫਿਜ਼“ (ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੀਆਂ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਕਵਿਤਾਵਾਂ), ਵਿੱਚ 500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਇਹ ਆਇਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਕਵੀਆਂ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।
ਇੱਕੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਗੀਤ ਲਿਖਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਧੁੰਮਾਂ ਪੈ ਗਈਆਂ। ਨੌਜੁਆਨ ਉਸ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਸੀ ਇਹ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਪ੍ਰੇਮਗੀਤ ਹਨ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਉਸ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਾਫਿਜ਼ ਨੇ। ਜਿਹੜਾ ਇਸ਼ਕ ਉਸ ਨੇ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਵਰਗੀ ਪਵਿੱਤਰ ਬੰਦਗੀ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੀ। ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਿਅਰ ਹੈ:
ਤੇਰੇ ਲਿਬਾਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ਮਿੱਤਰ
ਕਿ ਤੂੰ ਕਿਸ ਦੇਸ ਤੋਂ ਆਇਐਂ।
ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦਾ
ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ ਦੱਸ ਕਿਹੜੈ,
ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ
ਆਪਣੇ ਗੀਤ ਤੈਨੂੰ ਸੁਣਾਵਾਂਗਾ।
ਇਸ ਇੱਕ ਸ਼ਿਅਰ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਐਲਾਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਹਰੇਕ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਕਦਮ ਰੱਖੇਗਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਧੁੰਮਾਂ ਫਾਰਸੀ ਜਗਤ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਜਿਊਂਦੇ ਜੀ ਪੈ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਹੋਰਨਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਯਕੀਨਨ ਪੁੱਜੇਗਾ।
ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਸ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਸਰੋਤਿਆਂ ਲਈ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਕੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਅਪੀਲ ਹੈ।
ਇਸ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਉਸ ਦੀ ਗੀਤਕਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਔਖਾ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਫ਼ਾਰਸੀ ਛੰਦ-ਰੂਪ ਹੈ। ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੁਨੀਆਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗੀਤ ਲਿਖਣ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਆਤਮਿਕ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਰੂਪਕ ਵਜੋਂ ਅਨੰਦ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ, ਸਰਲ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਕਲਾ ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ । ਇੱਕ ਸਮਰਪਿਤ ਸੂਫੀ, ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲਈ ਸਾਰੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪੂਰਵ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ।
ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਲੰਕਾਰਿਕ ਜਨੂੰਨ ਲਈ ਅਲੰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਬ੍ਰਹਮ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦੁਆਰਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਈ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਪੇਸ਼ ਹੈ—

ਦਸਤ ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਬਾਗ ਬਹਾਰਾਂ ਦਿਲਬਰ ਵਿੱਚ ਕਲਾਵੇ
ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕਿਓਂ ਨਾ ਸਾਡਾ ਸ਼ਾਹ ਗੁਲਾਮ ਸਦਾਵੇ
ਭਾਵੇਂ ਨਸ਼ਾ ਅਸਾਡੇ ਮਜ਼੍ਹਬ ਪੀਣਾ ਜਾਇਜ਼ ਆਇਆ
ਐਪਰ ਤੇਰੇ ਬਾਝੋਂ ਦਿਲਬਰ ਅਸਾਂ ਹਰਾਮ ਠਹਿਰਾਇਆ

ਚਿੰਗ ਰਬਾਬ ਸੁਨਨ ਕੰਨ ਮੇਰੇ ਨਗਮਾਂ ਬੰਸੀ ਨਾਲੇ
ਦੌਰ ਸ਼ਰਾਬ ਅਖੀਂ ਵਿੱਚ ਦਿਸਨ ਹੋਠ ਮਸ਼ੂਕਾਂ ਵਾਲੇ
ਅਤਰਾਂ ਦੀ ਕੁਝ ਹਾਜ਼ਤ ਨਾਹੀਂ ਮਜਲਸ ਸਾਡੀ ਤਾਈਂ
ਅਗੇ ਖੁਸ਼ਬੂ ਜ਼ੁਲਫ ਤੇਰੇ ਦੇ ਬੈਠਨ ਦਿੰਦੇ ਨਾਹੀਂ

ਕੁਝ ਸੁਆਦ ਨਾ ਮਿਸਰੀ ਅੰਦਰ ਖੰਡਾਂ ਵੀ ਚਖ ਡਿਠੀਆਂ
ਹਰ ਇਕ ਨਾਲੋਂ ਜਾਪਨ ਮੈਨੂੰ ਲਬਾਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਮਿਠੀਆਂ
ਦਿਲ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂਘ ਤੇਰੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਟਿਕਾਣਾਂ
ਛਡ ਮਸੀਤ ਤਦੋਕਾ ਮੈਂ ਵੀ ਆ ਮਲਿਆ ਮੈਖਾਨਾ

ਨੰਗ ਨਮੂਸ ਅਸਾਡੇ ਤਾਈਂ ਤੂੰ ਕੀ ਆਖੇਂ ਅੜਿਆ
ਨਾਮੋ ਨੰਗ ਨਾ ਰਹਿਆ ਕੋਈ ਜਦ ਇਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਵੜਿਆ
ਆਸ਼ਕ ਅਤੇ ਨਸ਼ੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਮੈਂ ਕਮਲਾ ਸੌਦਾਈ
ਇਸ ਨਗਰੀ ਸਭ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਸੂਫੀ ਮੂਲ ਨਾ ਕਾਈ

ਕਾਜੀ ਨੂੰ ਨਾ ਦਸੋ ਹਰਗਿਜ਼ ਜੋ ਮੈਂ ਐਬ ਕਰੇਂਦਾ
ਆਪ ਵਿਚਾਰਾ ਦਿਹਾਂ ਰਾਤੀਂ ਐਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਢੁੰਡੇਂਦਾ

ਹਾਫ਼ਜ਼ ਇਕ ਦਮ ਬੈਠ ਨਾ ਖਾਲੀ ਬਾਝ ਨਸ਼ੇ ਦਿਲਬਰ ਦੇ
ਅਜ ਕਲ ਰੁਤ ਬਹਾਰ ਫੁਲਾਂ ਦੀ ਆਸ਼ਕ ਈਦਾਂ ਕਰਦੇ

ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਹਾਫਿਜ਼: ਲਗਭਗ 500 ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ, 42 ਰੁਬਾਈਆਂ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਕਸੀਦੇ, 50 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਰਸੇ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਗਏ। ਹਾਫਿਜ਼ ਨੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਰੱਬੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ ਔਸਤਨ 10 ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਹੀ ਲਿਖੀਆਂ। ਉਸ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ਯੋਗ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣਾ ਸੀ।
ਦੀਵਾਨ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ: ਹਾਫਿਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮੁਹੰਮਦ ਗੋਲਦਾਮ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖਬਦ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 21-22 ਸਾਲ ਬਾਅਦ 1410 ਈਸਵੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ।
ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਉਸ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਚੇਲਾ ਸੱਯਦ ਕਾਸਿਮ-ਏ ਅਨਵਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀਆਂ 569 ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਦੀ ਮੌਤ 1431 ਈ. ਵਿੱਚ ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁਝ 42-43 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਸੀ।
ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ (ਜਾਂ ਦੀਵਾਨ) ਦੀ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕੁਝ ਸੰਸਕਰਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ 573 ਤੋਂ 994 ਤੱਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਈਰਾਨੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਨਕਲਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸੈਂਸਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਦੀ ਇਹ  ਗ਼ਜ਼ਲ ਨੂੰ ਅਲੀ ਸਲਾਮੀ ਦੁਆਰਾ 2016 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਦ ਸਿਲੈਕਟਿਡ ਪੋਇਮਜ਼ ਆਫ਼ ਹਾਫਿਜ਼’ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:—
ਭਰਕੇ ਜਾਮ ਮੁਹੱਬਤ ਵਾਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ੀਂ ਮੁਰਸ਼ਦ ਸਾਈਆਂ ।
ਪਹਿਲੋਂ ਇਸ਼ਕ ਦਿਖਾਵੇ ਲਟਕਾਂ ਪਿਛੋਂ ਦਰਦ ਬਲਾਈਆਂ ।੧।
ਸੋਣ੍ਹੇ ਨਾਫ਼ੇ ਦੀ ਜਿਸਦੇ ਤਾਈਂ ਵਾਉ ਸਬਾ ਦੀ ਖੋਲ੍ਹੇ ।
ਇਸ ਖ਼ਮਦਾਰ ਜ਼ੁਲਫ਼ ਦੇ ਉਤੋਂ ਕਈਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਘੋਲੇ ।੨।
ਨਾਲ ਸ਼ਰਾਬੇ ਰੰਗ ਮੁਸਲਾ ਜੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਫੁਰਮਾਵੇ ।
ਕਿਉਂ ਜੋ ਵਾਕਿਫ਼ ਕਾਰ ਕਦੀਮੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਦੀ ਨਾ ਖਾਵੇ ।੩।

ਇਸ ਮੁਕਮ ਫ਼ਨਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੇਹੜੀਆਂ ਮੌਜ ਬਹਾਰਾਂ ।
ਹਰਦਮ ਬਿਗਲ ਤਿਆਰੀ ਵਾਲਾ ਕਰਦਾ ਖੜਾ ਪੁਕਾਰਾਂ ।੪।
ਕਾਲੀ ਰਾਤ ਨਾ ਠਿਲ੍ਹਣ ਵਾਲੀ ਠਾਠਾਂ ਥੀਂ ਦਿਲ ਡਰਦਾ ।
ਕੰਢਿਆਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਕੀ ਜਾਨਣ ਸਾਡਾ ਹਾਲ ਨਿਦਰਦਾ ।੫।

ਮੰਦਿਆਂ ਕੰਮਾਂ ਅੰਦਰ ਪਾਈ ਓੜਕ ਮੈਂ ਰੁਸਵਾਈ ।
ਖਿੰਡ ਗਈ ਜੋ ਪਰ੍ਹਿਆਂ ਅੰਦਰ ਓਹ ਗੱਲ ਕਿਸ ਛੁਪਾਈ ।੬।
ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਗ਼ਫ਼ਲਤ ਕਰੀਂ ਨਾ ਹਰਗਿਜ਼ ਹੋਸੀ ਤੁਧ ਹਜ਼ੂਰੀ ।
ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਜੰਜਾਲਾਂ ਕੋਲੋਂ ਦੂਰੀ ਦੂਰੀ ਦੂਰੀ ।੭।

ਆਪਣੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਉੱਤਮ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਾਫਿਜ਼ ਸਾਰੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਕਵੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਰਾਨ ਵਿੱਚ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਗਭਗ 700 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਨ, ਹਾਫਿਜ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।
ਈਰਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦਾ ਕਾਵ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ‘ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਹਾਫਿਜ਼’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਨੌਰੋਜ਼ (ਨਵੇਂ ਸਾਲ) ਜਾਂ ਯਲਦਾ ਦੀ ਰਾਤ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ “ਦੀਵਾਨ“ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੇਤਰਤੀਬ ਪੰਨੇ ‘ਤੇ ਖੋਲ੍ਹਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਲਿਖੀ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਸੰਕੇਤ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।

ਹਾਫਜ ਦੀ ਇੱਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਨਮੂਨਾ : ਅਨੁਵਾਦ ਭਾਈ ਰਾਮ ਸਿੰਘ

ਜਿਸ ਦਿਨ ਦਾ ਦੀਦਾਰ ਤੁਸਾਂ ਦਾ ਆਸ਼ਕ ਲੋਕਾਂ ਪਾਇਆ ।
ਉਸੇ ਦਿਨ ਦਾ ਜ਼ੁਲਫ਼ ਤੇਰੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਆਪ ਫਸਾਇਆ ।੧।

ਹਿਜਰ ਤੇਰੇ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਅਸਾਂ ਮੁਸੀਬਤ ਪਾਈ ।
ਬਾਝ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਕਰਬਲ ਵਾਲਿਆਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਡਿਠੀ ਕਾਈ ।੨।

ਜੇਕਰ ਉਹ ਮਹਿਬੂਬ ਅਸਾਡਾ ਕਰਨ ਲਗਾ ਮਸਤਾਈਆਂ ।
ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਫਿਰ ਛੱਡਣੇ ਪਉਸਣ ਤੱਕਵੇ ਜ਼ੁਹਦ ਕਮਾਈਆਂ ।੩।
ਐਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਬਹਾਰਾਂ ਅੰਦਰ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਵਾਸਾ ।
ਏਸੇ ਨੂੰ ਤੂੰ ਸਮਝ ਗ਼ਨੀਮਤ ਦਮ ਦਾ ਕੀ ਭਰਵਾਸਾ ।੪।

ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਜੇਕਰ ਸ਼ਾਹ ਅਲੀ ਦੀ ਤੁਧ ਕੀਤੀ ਪਾ ਬੋਸੀ ।
ਤਾਂ ਫਿਰ ਦੋਹਾਂ ਜਹਾਨਾਂ ਅੰਦਰ ਇੱਜ਼ਤ ਤੇਰੀ ਹੋਸੀ ।੫।

ਹਾਫਿਜ਼ ਫਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਤਕਾਰਿਤ ਪਰ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹਸਤੀ ਹੈ। ਵਿਵਾਦ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਹਾਫਿਜ਼ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਅਪਵਿੱਤਰ ਪਿਆਰ ਵਾਲੇ ਰੂਪਕ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੱਛਮ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੂਫ਼ੀਵਾਦੀ ਮੁੱਲ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਪੂਰਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀਵਾਦੀ ਮੁੱਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ, ਬੇਸ਼ੱਕ, ਉਸ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸਮਝ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਾਫਿਜ਼ ਨੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ; ਸਮੁੱਚੇ ”ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਹਾਫ਼ਿਜ਼” ਦੇ ਚੰਗੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਇਸ ‘ਚ ਦਰਜ ਫਲਸਫ਼ੇ “ਦੁਨਿਆਵੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਡੂੰਘੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ” ਨੂੰ ਸਮਝਣ ‘ਚ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੂਰਬੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਦਿਸ਼ਾ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ।
ਹਾਫਿਜ਼ ਨੂੰ  “ਦਿਵਾਨ-ਏ ਹਾਫਿਜ਼“ ਕਾਰਨ ਹੀ ਈਰਾਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਗੀਤਕਾਰ, ਕਵੀ ਅਤੇ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਹਾਫ਼ਿਜ਼, ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ “ਦਿਵਾਨ-ਏ ਹਾਫਿਜ਼“ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਮਨੁੱਖਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।
ਈਰਾਨੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਨੂੰ “ਲਿਸਾਨੁਲ-ਗ਼ੈਬ“, ਭਾਵ ਅਦਿੱਖ ਦੀ ਜੀਭ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਜਾਣਕਾਰ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕਲਾ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵਿਲੀਅਮ ਜੋਨਸ ਦੁਆਰਾ 1771 ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਲਫ਼ ਵਾਲਡੋ ਐਮਰਸਨ ਅਤੇ ਗੋਏਥੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਰਾਲਫ਼ ਵਾਲਡੋ ਐਮਰਸਨ, ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਆਰੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ, ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ 700 ਲਾਈਨਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ ਅੱਧੀਆਂ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ। ਐਮਰਸਨ ਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨੇੜਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ। ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੱਛਮੀ ਕਵੀਆਂ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਐਮਰਸਨ ਨੇ ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਹਾਫਿਜ਼ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਰਵੱਈਏ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: ‘ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਸਾਧਾਰਨ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਪਿੰਦਰ, ਅੰਸਾਕ੍ਰੀਓਨ, ਹੋਰੇਸ ਅਤੇ ਬਰਨਜ਼ ਦੇ ਕੁਝ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਦੀ ਸੂਝ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਈ ਵਾਰ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਝਾਤ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰਡਾਂ ਦਾ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।’
ਜਰਮਨ ਕਵੀ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਜੋਹਾਨ ਵੁਲਫਗਾਂਗ ਵਾਨ ਗੋਏਥੇ (1749-1832), ਨੂੰ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਉਦੋਂ ਮਿਲਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਗਭਗ 65 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਵੱਕਾਰੀ “ਪੱਛਮੀ-ਪੂਰਬੀ ਦੀਵਾਨ“ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਹੋਵੇਗੀ।
ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਨੂੰ “ਸਾਰੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਔਖਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰਸਮੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅੰਗ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਰੂਪਕ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਇੰਨੇ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਢਾਲੇ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਤੋੜਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਡੇਨੀਅਲ ਲਦਿੰਸਕੀ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਪੁਸਤਕ  “ਦ ਗਿਫਟ, ਪੋਇਮਜ਼ ਬਾਈ ਹਾਫ਼ਿਜ਼।“ ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਂਗੁਇਨ ਕੰਪਾਸ ਨੇ 1999 ਵਿਚ ਨਿਊਯਾਰਕ ਤੋਂ ਛਾਪਿਆ। ਮੁਖਬੰਦ ਵਿਚ ਡੇਨੀਅਲ ਲਦਿੰਸਕੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਕਈ ਸਾਲ ਲੰਘ ਗਏ। ਹਾਫਿਜ਼ ਦਾ ਦੀਵਾਨ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਨ ਵਿਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਸ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤਰਜਮਾ ਕਰਨ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਉਂਦਾ। ਪਰ ਕੀ ਕਰਦਾ, ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਾਫਿਜ਼ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨਾ ਇਵੇਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਅਚਾਨਕ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਿ ਦਏ ਕਿ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ।
ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੇਟੇ ਨੇ ਜਰਮਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹਾਫਿਜ਼ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਕੇ ਯੂਰਪ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਅਤੇ ਗੇਟੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੰਜ ਸਦੀਆਂ ਦਾ ਫਾਸਲਾ ਹੈ ਪਰ ਗੇਟੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖਬੰਦ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਹਾਫਿਜ਼ ਅਤੇ ਗੇਟੇ ਜੌੜੇ ਭਰਾ ਹਨ।“ “ਜੇ ਕੋਈ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਪੁੱਛੇ ਕਿ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦਾ ਪੀਰ ਕੌਣ ਹੈ, ਗੇਟੇ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, “ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗਾ-ਪਾਗਲਪਣ। ਉਸ ਵਰਗਾ ਸ਼ੁਦਾਈ ਕੌਣ ਹੋਏਗਾ?“

ਮਨ ਮਸਤੁ ਤੂ ਦੀਵਾਨਹ£
ਮਾਰਾ ਕਿ ਬਰਦ ਖਾਨਹ£
ਸਦ ਬਾਰ ਤੁਰਾ ਗੁਫਤਮ
ਕਮ ਖੁਰ ਦੋ ਸਹ ਪੈਮਾਨਹ£

ਇਸ ਨਜ਼ਮ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, “ਤੂੰ ਜਨਮ ਤੋਂ ਸ਼ੁਦੈਣ ਹੈਂ, ਮੈਂ ਸ਼ਰਾਬ ਬਹੁਤੀ ਪੀ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਕੌਣ ਛੱਡ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸ ਦਿਨ?“
ਕਵਿਤਾ ਆਖਦੀ ਹੈ, “ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਸੌ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋ ਤਿੰਨ ਗਲਾਸ ਦਾਰੂ ਦੇ ਪੀਣੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਹ।“
ਹਾਫਿਜ਼ ਆਖਦਾ ਹੈ, “ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰ ਕਿਹੈ ਕਿ ਪਾਗਲਪਣ ਬੰਦ ਕਰ।“ ਕਵਿਤਾ, “ਚੱਲ ਇਉਂ ਕਰਦੇ ਆਂ, ਮੈਨੂੰ ਪਾਗਲਪਣ ਕਰਨ ਦੇ, ਤੂੰ ਦਾਰੂ ਪੀਈ ਚੱਲ। ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਤਾਂ ਛੱਡ ਈ ਜਾਂਦੈ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ।“

ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਜ਼ਮ
ਮੇਰਾ ਦੀਵਾਨ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਦ
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ਖੋਲ੍ਹੋਗੇ,
ਉਸ ਕਿਤਾਬ ਅਤੇ
ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ
ਖਲੋਇਆ ਕਰਾਂਗਾ ਮੈਂ।
ਮੇਰੇ ਗੀਤ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਦ
ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਗੀਤ ਸੁਣੋਗੇ,
ਗਵੱਈਏ ਦੇ ਹੋਠਾਂ ਅਤੇ
ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ
ਖਲੋਇਆ ਕਰੇਗਾ ਹਾਫ਼ਿਜ਼।
ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਆਦ ਏਨੇ ਵਿਗਾੜ ਦਿਆਂਗਾ
ਕਿ ਆਮ ਸ਼ਾਇਰ, ਆਮ ਸੰਗੀਤ
ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ।
ਮੈਂ ਬੰਸਰੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੁਰਾਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਉਂਗਲਾਂ ਟਿਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮੈਂ ਬੰਸਰੀ ਦਾ ਉਹ ਸੁਰਾਖ ਹਾਂ
ਜਿਸ ਨੂੰ ਯਸੂ ਮਸੀਹ ਦੇ
ਹੋਠਾਂ ਨੇ ਚੁੰਮਿਆ ਸੀ।

ਉਪਰੋਕਤ ਅਨੁਵਾਦ ਹਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਹਾਫਿਜ਼ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ

14ਵੀਂ ਸਦੀ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹਾਫਿਜ਼ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ:
ਦਾਂਤੇ ਅਲੀਘੇਰੀ: (1265 – 1321) ਇਤਾਲਵੀ ਕਵੀ ਦਾਂਤੇ, “ਦਿ ਡਿਵਾਈਨ ਕਾਮੇਡੀ“ ਦਾ ਲੇਖਕ ਹਾਫਿਜ਼ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਅਤੇ ਥੀਮ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰੇ ਸਨ, ਦੋਨਾਂ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਖੇਤਰ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ।
ਜੈਫਰੀ ਚੌਸਰ: (1343 -1400) ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵੀ ਚੌਸਰ, “ਦਿ ਕੈਂਟਰਬਰੀ ਟੇਲਸ“ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ, ਹਾਫਿਜ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ। ਚੌਸਰ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਮੱਧਕਾਲੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਝਲਕ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ।
ਇਬਨ ਖ਼ਾਲਦੂਨ: (1332 – 1406) ਉੱਤਰੀ ਅਫ਼ਰੀਕੀ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਬਨ ਖ਼ਾਲਦੂਨ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕੰਮ, “ਮੁਕਾਦੀਮਾਹ,“ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਖੇਤਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ।
ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ (1253-1325): ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਅਤੇ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਾਫਿਜ਼ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਕਵੀ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।
ਸੰਤ ਨਾਮਦੇਵ (1270-1350): ਸੰਤ ਨਾਮਦੇਵ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸੰਤ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਨ, ਜੋ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਹਾਫਿਜ਼ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਬਣਾਇਆ। ਉਹ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਰੂਪ ਭਗਵਾਨ ਵਿਠਲਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਉਸ ਦੇ ਭਗਤੀ ਭਜਨ ਅਤੇ ਅਭੰਗਾਂ (ਭਗਤੀ ਗੀਤ) ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਮਦੇਵ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਹਾਫਿਜ਼ ਦੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਾਂਗ, ਬ੍ਰਹਮ ਲਈ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਉਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ 345 ਤੋਂ 1351 ਅੰਗਾਂ (ਪੰਨਿਆਂ) ਤੱਕ ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਦੀ 61 ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ
ਹਾਫਿਜ਼, 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਫਾਰਸੀ ਕਵੀ, ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਆਪਣੀ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਸਿਆਣਪ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਮੋਹਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਾਫਿਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਡੂੰਘੀਆਂ ਸੱਚਾਈਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਵੀ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।