November 3, 2024

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ

ਲੇਖਕ : ਮੇਜਰ ਨਾਗਰਾ

ਫ਼ਰੀਦ ਅਲ-ਦੀਨ ਮਸੂਦ ਗੰਜ-ਏ-ਸ਼ਕਰ ਨੇ ‘ਮਸੂਦ’ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਮ-ਨਾਮ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਸੀ

ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਸ਼ਕਰਗੰਜ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮੋਢੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਵੀ ਪੁਰਾਣਾ ਬਣਾਇਆ। ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਤੁਲਸੀਦਾਸ, ਮੀਰਾ ਬਾਈ, ਕਬੀਰ ਜੀ, ਰਸਖਾਨ ਜੀ, ਵਰਗੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਣ ਲਈ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ ਰੂਮੀ ਤੋਂ ਵੀ 30 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਨੇ ਫਾਰਸੀ, ਅਰਬੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਹਿੰਦਵੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ, ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ 112 ਸ਼ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਲਈ ਮੁਲਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਿਮਰਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਦਾ ਅਜੇ ਵੀ ਚਿਸ਼ਤੀ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਠ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ?

ਬਿਰਹਾ ਬਿਰਹਾ ਆਖੀਐ ਬਿਰਹਾ ਤੂੰ ਸੁਲਤਾਨ£
ਫਰੀਦਾ ਜਿਤੁ ਤਨਿ ਬਿਰਹੁ ਨ ਉਪਜੈ ਸੋ ਤਨੁ ਜਾਣੁ ਮਸਾਨੁ£36£
ਜਨਮ
ਫ਼ਰੀਦ ਅਲ-ਦੀਨ ਮਸੂਦ ਗੰਜ-ਏ-ਸ਼ਕਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜਾਂ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦਾ ਜਨਮ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1173 ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਖੋਤਵਾਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਹੁਣ ਇਹ ਪਿੰਡ ਚਾਵਲੀ ਮਸ਼ਾਇਖ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜਮਾਲ-ਉਦ-ਦੀਨ ਸੁਲੇਮਾਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਮਰੀਅਮ ਬੀਬੀ (ਕਰਸੁਮ ਬੀਬੀ) ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਰੋਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ‘ਚ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਰਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ.. ਇੱਕ ਪ੍ਰਚਲਤ ਕਥਨ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਰੋਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੱਕ ਕੁਝ ਵੀ ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਫ਼ਰੀਦ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੇ-ਨਜ਼ੀਰ ਲਾਸਾਨੀ ਅਦੁੱਤੀ ਹਸਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਕਰਸੁਮ ਬੀਬੀ ਦੀ ਨਿਗਾਰਨੀ ਹੇਠ ਹੋਈ ਸੀ, ਜੋ ਇਕ ਧਰਮੀ ਗ੍ਰਹਿਣੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮੁਲਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ, ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਪਰਦਾ ਚਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਬੇੜਾ ਬੰਧਿ ਨ ਸਕਿਓ ਬੰਧਨ ਕੀ ਵੇਲਾ£
ਭਰਿ ਸਰਵਰੁ ਜਬ ਊਛਲੈ ਤਬ ਤਰਣੁ ਦੁਹੇਲਾ£੧£

ਫਰੀਦਾ ਅਖੀ ਦੇਖ ਪਤੀਣੀਆਂ ਸੁਣਿ ਸੁਣਿ ਰੀਣੇ ਕੰਨ£
ਸਾਖ ਪਕੰਦੀ ਆਈਆ ਹੋਰ ਕਰੇਂਦੀ ਵੰਨ£11£

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ
ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਫ਼ਰੀਦ ਦਾ ਦਰਜਾ ਉਹੀ ਸੀ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਚੌਸਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਕਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਗੰਜ-ਏ-ਸ਼ੱਕਰ ਕੋਈ ‘ਬਪਤਿਸਮਾ’ ਵਾਲਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਫ਼ਰੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਇਕ ਗਲੈਕਸੀ ਹੈ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਮਸੂਦ’ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਮ-ਨਾਮ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਨਾਲ ਵਡੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਿਸਹੱਦੇ ‘ਤੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਸਿਤਾਰਾ ਚਮਕਿਆ। ਆਪਣੀ ਸੁਰੀਲੀ ਕਵਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਹਾ ਰੂਪ ਵਿੱਚ। ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਇਕ ਮਿੱਠੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਦੋਹੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸਦਾ ਲਈ ਦਰਜ ਹਨ।
ਖ਼ਾਲਿਕ ਅਹਿਮਦ ਨਿਜ਼ਾਮੀ, ਮੁਸਲਿਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ, ”ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਗੰਜ-ਏ-ਸ਼ਕਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਾਂ” ‘1955) ਵਿਚ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਬਾਰੇ ਵਿਆਪਕ-ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਫ਼ਰੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੇ ਦਾਦਾ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੂਚ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ’11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਦੁਆਰਾ ਲਤਾੜਿਆ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵੱਲ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨਾ ਮੁਨਾਸਬ ਸਮਝਿਆ ਸੀ।
ਈਰਾਨ (ਪੁਰਾਣਾ ਪਰਸ਼ੀਆ) ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਨਰਸਰੀ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਵਿਚ ਇਕ ਸੁਹਾਵਣਾ ਅਸਥਾਨ ਲੱਭ ਲਿਆ। ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸੂਫ਼ੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਵੰਸ਼ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਈਰਾਨ ਵਿਚ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਅਰਬੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਸੂਫ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂÎਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮੋਹਰੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੋਢੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਉਰਦੂ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਅਰਬੀ, ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਜਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਚੰਗੇਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਛਾਉਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਰਦੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਿੰਦ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਰਤੋਂ ‘ਚ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ, ਤੁਰਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ‘ਉਰਦੂ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਛਾਉਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਰਦੂ ਇਕ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਬੋਲਚਾਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਬਾਣੀ
ਜਦੋਂ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ (ਸਿੱਖ ਗ੍ਰੰਥ) ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਦੁਆਰਾ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਬੀਰ, ਰਾਮਦੇਵ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਸਲੋਕਾਂ (ਪਵਿੱਤਰ ਦੋਹੇ) ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ, ਭਾਰਤੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਰਬ ਉੱਚਤਾ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਗਾਇਆ।
ਸ਼ੇਖ਼ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ 3 ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ (ਪੰਨਿਆਂ) ‘ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹੈ—
J ਆਸਾ ਰਾਗ ਸੰਗੀਤਕ ਉਪਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ 2 ਭਜਨ। (ਪੰਨਾ 488)
J ਸੂਹੀ ਰਾਗ ਮਾਪ ਦੇ ਅਧੀਨ 2 ਭਜਨ (ਪੰਨਾ 794)
J ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ, ਭਗਤ ਕਬੀਰ, ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ, ਰਾਮਕਲੀ ਕੀ ਵਾਰ, ਪੰਨਾ। 957 ਤੋਂ 966 ਤੱਕ, ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ, ਪੰਨਾ 1377 ਤੋਂ 1385 ਤੱਕ ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹੈ।
ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ‘ਬਾਣੀ’ (ਧਾਰਮਿਕ ਲਿਖਤ) ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ ਪਰ ਪਿਛਲੀਆਂ ਅੱਠ ਸਦੀਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਸਲੋਕਾਂ’ ਦੀ ਗੀਤਕਾਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਧੁਨ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੈ। ਸੱਚੀ ਸੂਫ਼ੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਸੰਵੇਦਨਾਤਮਕ ਰੂਪਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ, ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ, ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਰੁਝਾਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਇਸ ਤੱਥ ਵਿਚ ਪਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕੋਈ ਕਵੀ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਕੋਈ ਇਹ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਪਿਆਰ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਭਜਨ ਹੈ।
ਇਹ ਇਕ ਇਤਫ਼ਾਕ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸੋਲ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸੇਖ ਇਬਰਾਹਿਮ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਰਜ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਸੰਭਾਲੀ ਗਈ ਸੀ, ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੋਹੇ (ਸਲੋਕ) ਲਿਖੇ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਗੀਤਕਤਾ ਅਤੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਮਿੱਠੀ ਲਹਿਜ਼ੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚੋਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਲੋਕ—

ਆਸਾ ਸੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀਉ ਕੀ ਬਾਣੀ
ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ

ਦਿਲਹੁ ਮੁਹਬਤਿ ਜਿੰਨ੍ਹ ਸੇਈ ਸਚਿਆ£
ਜਿਨ੍ਹ ਮਨਿ ਹੋਰੁ ਮੁਖਿ ਹੋਰੁ ਸਿ ਕੰਢੇ ਕਚਿਆ£
ਰਤੇ ਇਸਕ ਖੁਦਾਇ ਰੰਗਿ ਦੀਦਾਰ ਕੇ£
ਵਿਸਰਿਆ ਜਿਨ੍ਹ ਨਾਮੁ ਤੇ ਭੁਇ ਭਾਰੁ ਥੀਏ£੧£ਰਹਾਉ£
ਲੈ ਸੇਖ ਫਰੀਦੁ ਪਿਆਰੇ ਅਲਹ ਲਗੇ£
ਇਹੁ ਤਨੁ ਹੋਸੀ ਖਾਕ ਨਿਮਾਣੀ ਗੋਰ ਘਰੇ£੧£
ਆਜੁ ਮਿਲਾਵਾ ਸੇਖ ਫ਼ਰੀਦ
ਟਾਕਿਮ ਕੂੰਜੜੀਆ ਮਨਹੁ ਮਚਿੰਦੜੀਆ£੧£ ਰਹਾਉ

ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ

ਰਾਗ ਸੂਹੀ ਬਾਣੀ ਸੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਕੀ
ਤਪਿ ਤਪਿ ਲੁਹਿ ਲੁਹਿ ਹਾਥ ਮਰੋਰਉ£
ਬਾਵਲਿ ਹੋਈ ਸੋ ਸਹੁ ਲੋਰਉ£
ਤੈ ਸਹਿ ਮਨ ਮਹ ਕੀਆ ਰੋਸੁ£
ਮੁਝੁ ਅਵਗਨ ਸਹ ਨਾਹੀ ਦੋਸੁ£੧£
ਤੈ ਸਾਹਿਬ ਕੀ ਮੈ ਸਾਰ ਨ ਜਾਨੀ£
ਜੋਬਨੁ ਖੋਇ ਪਾਛੈ ਪਛੁਤਾਨੀ£੧£ਰਹਾਉ£

ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,
ਫਰੀਦਾ ਅਖੀ ਦੇਖ ਪਤੀਣੀਆਂ ਸੁਣਿ ਸੁਣਿ ਰੀਣੇ ਕੰਨ£
ਸਾਖ ਪਕੰਦੀ ਆਈਆ ਹੋਰ ਕਰੇਂਦੀ ਵੰਨ£11£
ਫਰੀਦਾ ਕਾਲੀਂ ਜਿਨੀ ਨ ਰਾਵਿਆ ਧਉਲੀ ਰਾਵੈ ਕੋਇ£
ਕਰ ਸਾਈਂ ਸਿਉ ਪਿਰਹੜੀ ਰੰਗੁ ਨਵੇਲਾ ਹੋਇ£12£
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ ਫਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ, ਫਰੀਦ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਜੰਗਲ ਜੰਗਲ ਜਾ ਕੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਵਾਲੇ ਇਨਸਾਨ ਆਪਣੇ ਇਨਸਾਨ ‘ਤੇ ਝਾਤੀ ਮਾਰ ਕੇ ਵੇਖ ਰੱਬ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਬੈਠਾ ਹੈ
ਫਰੀਦਾ ਜੰਗਲੁ ਜੰਗਲੁ ਕਿਆ ਭਵਹਿ ਵਣਿ ਕੰਡਾ ਮੋੜੇਹਿ£
ਵਸੀ ਰੁਬ ਹਿਆਲੀਐ ਜੰਗਲੁ ਕਿਆ ਢੂਢੇਹਿ£19£
ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਦੁਖਿਆਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਅੱਗ ਤਾਂ ਘਰ ਘਰ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਫਰੀਦਾ ਮੈਂ ਜਾਨਿਆ ਦੁਖੁ ਮੁਝ ਕੂ ਦੁਖੁ ਸਥਾਇਐ ਜਗਿ£
ਊਚੇ ਚੜਿ ਕੈ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਘਰਿ ਘਰਿ ਏਹਾ ਅਗਿ£81£
ਪ੍ਰਭੂ ਵਿਜੋਗ ਵਿਚ ਬਿਹਬਲ ਰਹਿੰਦੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕੋਇਲ ਨਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ—
ਕਾਲੀ ਕੋਇਲ ਤੂ ਕਿਤ ਗੁਨ ਕਾਲੀ£
ਅਪਨੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੇ ਹਉ ਬਿਰਹੈ ਜਾਲੀ£
ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਬਿਰਹਾ ਦਾ ਭਾਵ ਪੁਧਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਰਹਾ ਜਾਂ ਵਿਯੋਗ ਮੁੱਖ ਸੁਵਰ ਹੈ।
ਬਿਰਹਾ ਬਿਰਹਾ ਆਖੀਐ ਬਿਰਹਾ ਤੂ ਸੁਲਤਾਨ£
ਫਰੀਦਾ ਜਿਤੁ ਤਨਿ ਬਿਰਹੁ ਨ ਊਪਜੈ ਸੋ ਤਨੁ ਜਾਣੁ ਮਸਾਨੁ£36£
ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮੰਦੇ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਵਰਜਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਭੇਖੀ ਬਣਨ ਦੀ ਥਾਂ ਨਿਮਾਣਾ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੇ ਹਨ
ਫਰੀਦਾ ਜੇ ਤੂ ਅਕਲਿ ਲਤੀਫੁ ਕਾਲੇ ਲਿਖੁ ਨਾ ਲੇਖ£
ਆਪਨੜੇ ਗਿਰੀਵਾਨ ਮਹਿ ਸਿਰੁ ਨੀਂਵਾਂ ਕਰ ਦੇਖੁ£6£
ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਅਦਲੇ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਬਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਤੈਨੂੰ ਮਾਰਨ, ਅਰਥਾਤ ਦੁੱਖ ਦੇਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਰਤ ਕੇ ਤੂੰ ਬਦਲਾ ਨਾ ਲੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਚੁੰਮ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ
ਫਰੀਦਾ ਜੋ ਤੈ ਮਾਰਨਿ ਮੁਕੀਆਂ ਤਿਨ੍ਹਾਂ ਨ ਮਾਰੇ ਘੁੰਮਿ£
ਆਪਨੜੈ ਘਰ ਜਾਈਐ ਪੈਰ ਤਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੁੰਮਿ£7£
ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਿੰਦਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਮਿੱਟੀ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ, ਜਿਹੜੀ ਜਿਊਂਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਥੱਲੇ ਲਤਾੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੇ ਉੱਤੇ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਫਰੀਦਾ ਖਾਕੁ ਨ ਨਿੰਦੀਐ ਖਾਕੂ ਜੇਡੁ ਨ ਕੋਇ£
ਜੀਵਦਿਆ ਪੈਰਾਂ ਤਲੈ ਮੁਇਆ ਉਪਰਿ ਹੋਇ£17£
ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਸ਼ੱਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ, ਸ਼ੇਖ ਇਬਰਾਹਿਮ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਪਾਕਪਟਨ ਵਿਖੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁਖੀ ਸਨ, ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ, ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਨਾਨਕ ਅਤੇ ਅਰਜਨ ਦੋਵੇਂ, ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਇੰਨੇ ਵਿਤਕਰੇ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਮਕਾਲੀ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਉੱਘੇ ਪੂਰਵਜ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਮੰਨਣ ਲਈ ਧੋਖਾ ਖਾ ਗਏ ਸਨ। ਦੂਸਰਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਪੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ। ਤੀਸਰਾ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੇਵਲ ਸਥਾਨਕ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਸਮਕਾਲੀ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਹੱਸਵਾਦੀ, ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮੌਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ

ਜਿਤੁ ਦਿਹਾੜੈ ਧਨ ਵਰੀ ਸਾਹੇ ਲਏ ਲਿਖਾਇ£
ਮਲਕੁ ਜਿ ਕੰਨੀ ਸੁਣੀਦਾ ਮੁਹੁ ਦੇਖਾਲੇ ਆਇ£
ਜਿੰਦੁ ਨਿਮਾਣੀ ਕਢੀਐ ਹਡਾ ਕੂ ਕਡਕਾਇ£
ਸਾਹੇ ਲਿਖੇ ਨ ਚਲਨੀ ਜਿੰਦੂ ਕੂੰ ਸਮਝਾਇ£
ਜਿੰਦੁ ਵਹੁਟੀ ਮਰਣੁ ਵਰੁ ਲੈ ਜਾਸੀ ਪਰਣਾਇ£
ਆਪਣ ਹਥੀ ਜੋਲਿ ਕੈ ਕੈ ਗਲਿ ਲਗੈ ਧਾਇ£
ਵਾਲਹੁ ਨਿਕੀ ਪੁਰਸਲਾਤ ਕੰਨੀ ਨ ਸੁਣੀ ਆਇ£
ਫਰੀਦਾ ਕਿੜੀ ਪਵੰਦੀਈ ਖੜਾ ਨ ਆਪੁ ਮੁਹਾਇ£੧£

ਕਾਗਾ ਕਰੰਗ ਢੰਢੋਲਿਆ ਸਗਲਾ ਖਾਇਆ ਮਾਸੁ£
ਏ ਦੁਇ ਨੈਨਾ ਮਤਿ ਛੁਹਉ ਪਿਰ ਦੇਖਨ ਕੀ ਆਸ£91£
ਫਰੀਦਾ ਦਰੀਆਵੈ ਕੰਨ੍ਹੈ ਬਗੁਲਾ ਬੈਠਾ ਕੇਲ ਕਰੇ।
ਕੇਲ ਕਰੇਂਦੇ ਹੰਝ ਨੋ ਅਚਿੰਤੇ ਬਾਜ ਪਏ।
ਬਾਜ ਪਏ ਤਿਸੁ ਰਬ ਦੇ ਕੇਲਾਂ ਵਿਸਰੀਆਂ।
ਜੋ ਮਨਿ ਚਿਤਿ ਨ ਚੇਤੇ ਸਨਿ ਸੋ ਗਾਲੀ ਰਬ ਕੀਆਂ£99£

ਸਲੋਕ ਸੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਕੇ
ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ

ਜਿਤੁ ਦਿਹਾੜੈ ਧਨ ਵਰੀ ਸਾਹੇ ਲਏ ਲਿਖਾਇ£
ਮਲਕੁ ਜਿ ਕੰਨੀ ਸੁਣੀਦਾ ਮੁਹੁ ਦੇਖਾਲੇ ਆਇ£
ਜਿੰਦੁ ਨਿਮਾਣੀ ਕਢੀਐ ਹਡਾ ਕੁ ਕੜਕਾਇ£
ਸਾਹੇ ਲਿਖੇ ਨ ਚਲਨੀ ਜਿੰਦੂ ਕੂੰ ਸਮਝਾਇ£
ਜਿੰਦੁ ਵਹੁਟੀ ਮਰਣੁ ਵਰੁ ਲੈ ਜਾਸੀ ਪਰਣਾਇ£
ਆਪਣ ਹਥੀ ਜੋਲਿ ਕੈ ਕੈ ਗਲਿ ਲਗੈ ਧਾਇ£
ਵਾਲਹੁ ਨਿਕੀ ਪੁਰਸਲਾਤ ਕੰਨੀ ਨ ਸੁਣੀ ਆਇ£
ਫਰੀਦਾ ਕਿੜੀ ਪਵੰਦੀਈ ਖੜਾ ਨ ਆਪੁ ਮੁਹਾਇ£1£
ਜੋਬਨ ਜਾਂਦੇ ਨ ਡਰਾਂ ਜੇ ਸਹ ਪ੍ਰੀਤਿ ਨ ਜਾਇ£
ਫਰੀਦਾ ਕਿਤੀਂ ਜੋਬਨ ਪ੍ਰੀਤਿ ਬਿਨੁ ਸੁਕਿ ਗਏ ਕੁਮਲਾਇ£34£
ਫਰੀਦਾ ਚਿੰਤ ਘਟੋਲਾ ਵਾਣੁ ਦੁਖੁ ਬਿਰਹਿ ਵਿਛਾਵਣ ਲੇਫੁ£
ਏਹੁ ਹਮਾਰਾ ਜੀਵਣਾ ਤੂ ਸਾਹਿਬ ਸਚੇ ਵੇਖੁ£35£
ਫਰੀਦਾ ਕਾਲੇ ਮੈਡੇ ਕਪੜੇ ਕਾਲਾ ਮੈਡਾ ਵੇਸੁ£
ਗੁਨਹੀ ਭਰਿਆ ਮੈ ਫਿਰਾ ਲੋਕੁ ਕਹੈ ਦਰਵੇਸੁ£6£
ਫਰੀਦਾ ਬੁਰੇ ਦਾ ਭਲਾ ਕਰਿ ਗੁਸਾ ਮਨਿ ਨ ਹਢਾਇ£
ਦੇਹੀ ਰੋਗੁ ਨ ਲਗਈ ਪਲੈ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਪਾਇ£78£
ਮੂਸਾ ਨਠਾ ਮੌਤ ਤੋਂ ਢੰਡੇ ਕਾਏ ਗਲੀ।
ਚਾਰੇ ਕੂੰਟਾਂ ਢੂੰਡੀਆਂ ਅੱਗੇ ਮੌਤ ਖਲੀ£੨੦੬£

ਯਾਤਰਾਵਾਂ, ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਚੇਲੇ

ਜਦੋਂ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ 16 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਮੱਕੇ ਹੱਜ ਲਈ ਗਏ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਰਹੀਮ ਅੰਸਾਰੀ ਦੇ ਘਰ ਠਹਿਰੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੁਣ ਕੇ ਇੱਕ ਫਕੀਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁੰਡੇ (ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ) ਦੀ ਅਗਲੀ ਮਹਾਨਤਾ ਬਾਰੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ।

ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਖਵਾਜਾ ਕੁਤੁਬ-ਉਦ-ਦੀਨ ਬਖਤਿਆਰ ਕਾਕੀ ਕੋਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਕੁਤੁਬ-ਉਦ-ਦੀਨ ਨੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਫ਼ੇ ਦੀ ਘਾਟ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਣ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਨੇੜੇ ਸਰਸਾ ਦੇ ਅਬਦੁਲ ਸ਼ਕੂਰ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ‘ਤੇ ਭੇਜਿਆ।

ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਕੀਰ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਕੁਤਬੁਦੀਨ ਬਖਤਿਆਰ ਕਾਕੀ ਦੇ ਮੁਬਾਰਕ ਹੱਥਾਂ ‘ਤੋਂ ਫਕੀਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਲਤਾਨ, ਕੰਧਾਰ ਅਤੇ ਬਗਦਾਦ ਦੇ ਸੂਫ਼ੀ ਗੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਨੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਉੱਚ ਦਰਜੇ ਦੇ ਸੂਫ਼ੀ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।
ਫਰੀਦ ਜੀ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਜੋ ਉੱਚੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਗਈ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਾਂਸੀ ਦਾ ਰਾਹ ਫੜਿਆ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਰਹੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਖਵਾਜਾ ਕੁਤੁਬ-ਉਦ-ਬਖਤਿਆਰ ਕਾਕੀ ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਉਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਦੂਜੀ ਫੇਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਰਹੂਮ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਦੀ ਚਾਦਰ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ।
ਜਦੋਂ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸਨ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗੁਰੂ, ਹਜ਼ਰਤ ਕੁਤਬ-ਉਦ-ਦੀਨ ਬਖਤਿਆਰ ਕਾਕੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਫ਼ਰੀਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਲੈ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਖਵਾਜਾ ਮੋਇਨੂਦੀਨ ਚਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਾਮ ਸੀ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਖਵਾਜਾ ਕੁਤਬ-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਖ਼ਤ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਲਮ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ। ਇਕ ਕਥਾ ਮੁਤਾਬਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਾਲੀ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕ ਖੂਹ ਵਿਚ ਉਲਟਾ ਲਟਕਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਕੁਝ ਖਾਧਾ ਅਤੇ ਨਾ ਪੀਤਾ ਪਰ ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਕਈ ਹਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ—

ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,
ਫਰੀਦਾ ਰੋਟੀ ਮੇਰੀ ਕਾਠ ਕੀ ਲਾਵਣੁ ਮੇਰੀ ਭੁਖ£
ਜਿਨਾ ਖਾਧੀ ਚੋਪੜੀ ਘਣੇ ਸਹਿਨਗੇ ਦੁਖ£28£
ਰੁਖੀ ਸੁਖੀ ਖਾਇ ਕੈ ਠੰਢਾ ਪਾਣੀ ਪੀਉ£
ਫਰੀਦਾ ਦੇਖਿ ਪਰਾਈ ਚੋਪੜੀ ਨ ਤਰਸਾਏ ਜੀਉ£29£

ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਹਾਂਸੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਰਤ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ, ਸ਼ੇਖ ਜਮਾਲੁੱਦੀਨ ਹੰਸਵੀ ਅਤੇ ਸਾਬਿਰ ਕਲਿਆਰੀ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ।
ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਹ ਪਾਕਪਟਨ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਾਨਕਾਹ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਿੰਦੂ ਜੋਗੀ ਅਤੇ ਮੁਸਮਲਾਨ ਦਰਵੇਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਰੱਖੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸ਼ੇਖ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਔਲੀਆ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਨੁਯਾਈ ਅਤੇ ਖੁਦ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੂਫ਼ੀ ਸਨ। 90 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਹਜ਼ਰਤ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ।

ਯਰੂਸ਼ਲਮ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਸਰਾਏ
ਯਰੂਸ਼ਲਮ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ, ਅਲ-ਹਿੰਦੀ ਸਰਾਈ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਹਾਸਪਾਈਸ (ਭਾਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਜਾਂ ਅਸਥਾਨ) ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਲਗਭਗ 800 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਕਈ ਸਾਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਸਲਾਦੀਨ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਲੜਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਯਰੂਸ਼ਲਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੈ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਟਿੱਲਾ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ-ਫਰੀਦਕੋਟ
ਇਕ ਵਾਰ ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਸ਼ਹਿਰ (ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਮੋਕਲਹਾਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ) ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਾਜਾ ਮੋਕਲਸੀ (ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਭੱਟੀ ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਦਾ ਬਾਨੀ) ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ (ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਜ ਲਈ ਬੰਧੂਆ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਲਈ ਰੱਖਿਆ।
ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਭਰੀ ਟੋਕਰੀ ਚੁੱਕੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਤੈਰਦੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਰਾਜਾ ਮੋਕਲਸੀ ਨੇ ਇਹ ਚਮਤਕਾਰ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਪੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਮੋਕਲਹਾਰ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਟਿੱਲਾ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਚਿੱਲਾ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ ਦੇ ਨੇੜੇ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।

ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ
ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁਸਤਕ ‘ਫ਼ਵਾਇਦੁਲ ਫੁਵਾਦ” ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਮੁਰੀਦ ਹਸਨ ਅਲੀ ਨੇ 719-722 ਹਿਜਰੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਫ਼ਰੀਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਰੀਦ ਖਵਾਜਾ ਨਿਜ਼ਾਮੁਦੀਨ ਵਿਚਕਾਰ ਬਚਨ ਵਿਲਾਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਵਾਜਾ ਨਿਜ਼ਾਮੁਦੀਨ ਚਿਸ਼ਤੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਲਸਿਲੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਗੱਦੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣੇ। ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਡਰੇ ਘਬਰਾਏ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਲਾਲਚ ਵਿਚ ਆਏ। ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਸਾਦਗੀ ਵਿਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਅਲਾਊਦੀਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਕੁਤੁਬਦੀਨ ਮੁਬਾਰਕ ਨੇ ਸ਼ੇਖ਼ ਫ਼ਰੀਦ ਨੂੰ ਡਰਾਇਆ ਧਮਕਾਇਆ, ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ ਨੇ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ ”ਹੁਨੂਜ਼ ਦਿਹਲੀ ਦੂਰਅਸਤ” ਅਰਥਾਤ ”ਹਾਲੇ ਦਿੱਲੀ ਦੂਰ ਹੈ” ਭਾਵ ਤੇਰਾ ਮੰਤਵ ਹਾਲੀ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕੁਤੁਬਦੀਨ ਨੂੰ ਮੌਤ ਨੇ ਦਬੋਚ ਲਿਆ, ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਸ਼ਬਦ ਹੁਣ ਲੋਕਉਕਤੀ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਅਧਿਆਪਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਵਿਚ ਖਵਾਜਾ ਨਿਜ਼ਾਮੁਦੀਨ ਔਲੀਆ, ਖਵਾਜਾ ਮੁਈਨੁਦੀਨ ਚਿਸਤੀ ਅਤੇ ਦਾ ਜ਼ਮਾਲਉਦੀਨ ਹਾਂਸੀ ਨਾਮ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ।
ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ ਦਾ ਸੰਦੇਸ ਦਇਆ ਖਿਮਾ ਨਿਮਰਤਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਦਿਲ ਨਾ ਦੁਖਾਉਣ ਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ ਵੈਰਾਗ ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਉਪਰਾਮਤਾ ਹੈ, ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਇਹ ਭਾਵ ਨਿਮਰਤਾ ਕੋਮਲ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਹਰਦਮ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ।
ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਲਾਲਚਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਿਤ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਝੂਠੇ ਆਕਰਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਹਮਦਰਦੀ, ਅਟੱਲ ਮੌਤ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਚੰਗਿਆਈ ਪ੍ਰਤੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਆਪਣੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਰਾਹ।
ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ—
J ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਮੌਤ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲੋ।
J ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਝਗੜੇ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਤੋਂ ਬਚੋ।
J ਅਹਿੰਸਾ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਗਹਿਣਾ ਹੈ।
ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਇਹ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹਊਮੈ ਅਤੇ ਲਾਲਚ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਵੱਸਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਫਕੀਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਨਵਾਂ ਕੱਪੜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਤਾਬੂਤ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਲੇਪ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸਿਆਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਹੈ ਜੋ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਬਰਾਬਰੀ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਵਿਅਕਤੀ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਦਿਲ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ ਬੁਢਾਪੇ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਸਰਬੋਤਮ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਫ਼ਰੀਦ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮ-ਸਾਧ ਜਾਂ ਆਤਮ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਈਸ਼ਵਰ-ਸਾਧ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਚ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੇਅੰਤ ਇੱਛਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਨ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਸੰਦ ਬਣਾਓ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧੁਨ ‘ਤੇ ਨੱਚਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਨਿਰਲੇਪਤਾ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਵੀ ਬਣਾਇਆ।
ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ 12ਵੀਂ ਅਤੇ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹਾਨ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ, ਅਦੁੱਤੀ ਤਿਆਗੀ, ਪੂਰਨ ਤਪੱਸਵੀ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਵਚਨਬੱਧ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿੱਠੀ, ਸੁਖੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਆਮ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਬ੍ਰਹਮ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਜੀਵਨ ਸੰਤੋਖ ਅਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਨੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਦਰਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿੱਠੇ, ਸੁਖਾਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦੁਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਮਲ੍ਹਮ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਅਕਸ ‘ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਬੇਅਸਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿਚ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਲੋਂ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਹਮਦਰਦੀ, ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ, ਆਪਸੀ ਸਮਝ ਅਤੇ ਕਦਰਦਾਨੀ ਦੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਇੰਜ ਲਿਪੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿਚ ਮਹਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਮਿੱਠੇ ਬੋਲਾਂ, ਮਿੱਠੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਠੇ ਵਿਹਾਰ ਲਈ, ਫ਼ਰੀਦ ਮਿਠਾਸ (ਸ਼ਕਰਗੰਜ) ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮਸੂਦ ਗੰਜ-ਏ-ਸ਼ਕਰ ਸੀ।
ਇਕ ਵਾਰ ਸੱਤ ਸੌ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਪੁੱਛਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਨੇ ਇੰਝ ਦਿੱਤੇ—
ਸਵਾਲ 1 : ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਸਿਆਣਾ ਕੌਣ ਹੈ?
ਜਵਾਬ 1 : ਉਹ ਜੋ ਪਾਪ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਵਾਲ 2 : ਸਭ ਤੋਂ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਕੌਣ ਹੈ?
ਜਵਾਬ 2 : ਉਹ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਸਵਾਲ 3 : ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੁਤੰਤਰ ਕੌਣ ਹੈ?
ਜਵਾਬ 3 :”ਉਹ ਜੋ ਸੰਤੋਖ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਵਾਲ 4 : ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋੜਵੰਦ ਕੌਣ ਹੈ?
ਜਵਾਬ 4 : ਉਹ ਜੋ ਇਸ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।

ਪਾਕ ਪਤਨ (ਪਾਕਪਟਨ) ਜਾ ਕੇ ਵੱਸ ਜਾਣਾ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਹਾਂਸੀ ਦੇ ਜਮਾਲ-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੇ ਕੋਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਅੋਜਧਨ, ਮੌਜੂਦਾ ਪਾਕ ਪੱਤਨ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਅਜੋਧਨ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਪਾਕ ਪੱਤਣ ਰੱਖਣ ਦਾ ਢੰਗ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕਸਬੇ ਦੇ ਨੇੜਿਓਂ ਲੰਘਦੀ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਨਹਿਰ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਉੱਥੇ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਧੋਣਾ ਆਮ ਗੱਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪਾਕ ਪਤਨ, ਜਾਂ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਵਾਲੀ ਬੇੜੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।
ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਨੇ ਪਾਕ ਪਤਨ (ਪਾਕਪਟਨ) ਨੂੰ ਸੂਫੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮਹਾਨ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਇਆ। ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਅਰਥਾਤ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਅਰਬੀ, ਫਾਰਸੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੋਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿੱਪੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੈਸੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਨਤਕ ਰਸੋਈ ਲਈ ਭੋਜਨ ਆਦਿ ਦੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਮੁੜ ਦਿੱਲੀ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦਾ ਵਿਆਹ
ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਆਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪ੍ਰਮਾਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕੋ ਵਿਆਹ ਦਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਸਿਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਬਲਬਨ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਹਜ਼ਬਰਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਹ ਵਿਆਹ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਉੱਤੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਲਬਨ ਕੋਈ ਮਹਿੰਗੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੱਤੇ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਗਹਿਣੇ ਆਦਿ ਗਰੀਬਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤੇ।

ਮੌਤ
ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ 95 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 7 ਅਗਸਤ, 1265 (664 ਹਿਜਰੀ) ਨੂੰ ਪਾਕਪਟਨ ਸ਼ਹਿਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਹੱਰਮ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪੰਜਵੀਂ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਨਿਮੋਨੀਆ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਪਾਕਪਟਨ ਵਿਖੇ ਲਿਆ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਪਾਕਪਟਨ ਸ਼ਰੀਫ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਇਹ ਹੁਣ ਪਾਕਪਟਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਆਬਾਦੀ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ 48ਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਕਫ਼ਨ ਲਈ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਟੁਕੜਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਬਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਕੰਧ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਢਾਹ ਕੇ ਇੱਟਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ ਵੀ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ ਫੰਡ ਦੇਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਾਨਕਾਹ ਦੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਠਾਂ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀਆਂ।
ਸੂਫ਼ੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਮਸ਼ਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕਈ ਹੋਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਗਤ ਕਬੀਰ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਆਦਿ ਮਹਾਨ ਸੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਸ਼ੇਖ ਸ਼ਕਰਗੰਜ ਦੇ 6ਵੇਂ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਸਾਨੀ (ਦੂਜੇ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ) ਸਨ। ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮਸਾਖੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸ਼ੇਖ ਬ੍ਰਹਮ (ਇਬਰਾਹਿਮ) ਨੂੰ ਪਾਕਪਟਨ ਵਿਚ ਦੋ ਵਾਰ ਮਿਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਸਫ਼ਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੋਸ਼ਟੀ ਵੀ ਹੋਈ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ੇਖ਼ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਫਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ, ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦਾ ਆਪਣੀ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਮੁਲਤਾਨੀ ਵਿਚ ਰਚਿਆ ਕਲਾਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫਰੀਦ ਭਗਤ ਦੀਆਂ ਗੱਦੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।
ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਨੂੰ ਲੋਕ 101 ਉਪਾਧੀਆਂ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਨਾਮ ਗੁਣ ਵਾਚੀ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।