November 9, 2024

ਰੂਮੀ : ਸੂਫੀ ਰਹੱਸਵਾਦ ਦਾ ਮੁੱਢ-ਕਵੀ

ਪੇਸ਼ਕਸ਼ : ਮੇਜਰ ਨਾਗਰਾ

ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ, ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ,
ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਿਆਰਾ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਮੇਰਾ ਭੇਦ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਲੱਭਿਆ। ਮੇਰਾ ਭੇਤ ਮੇਰੇ ਵਿਰਲਾਪ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਅੱਖ ਅਤੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
(ਰੂਮੀ – ”ਮਸਨਵੀ” ਵਿਚੋਂ)

ਜਲਾਲ-ਅਦ-ਦੀਨ-ਮੁਹੰਮਦ ਰੂਮੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਰੂਮੀ (1207-1273) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਕ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਫ਼ਾਰਸੀ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਵੀ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਸੀ। ਰੂਮੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਵੰਡਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੈ: ਈਰਾਨੀ, ਤਾਜਿਕ, ਤੁਰਕ, ਗ੍ਰੀਕ, ਪਸ਼ਤੂਨ, ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੀਆਂ ਸੱਤ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਰੂਮੀ ਨੂੰ ”ਸਭ ੋਤੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ” ਅਤੇ ”ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਣ ਵਾਲਾ ਕਵੀ” ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਰੂਮੀ ਦਾ ਜਨਮ ਮੂਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਬਲਖ, ਮੌਜੂਦਾ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ‘ਮਸਨਵੀ” ਨੂੰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਰੂਮੀ ਸੰਗੀਤ, ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਰੱਬ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਮਾਰਗ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣ ਵਿਚ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾਸੀ। ਉਹਦਾ ਕੰਮ ਕਥਾਵਾਂ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼, ਕੁਰਾਨ ਦੇ ਖ਼ੁਲਾਸੇ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟੇਪਸਟਰੀ ਵਿਚ ਬੁਣਦਾ ਹੈ। ਪੂਰਬ ਵਿਚ, ਉਸਦੇ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ‘ਨਬੀ ਨਹੀਂ’ ਸੀ ਪਰ ਯਕੀਨਨ, ਉਹ ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਆਇਆ ਹੈ।
ਹੋਰ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੂਮੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਆਮ ਵਿਸ਼ਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੌਹੀਦ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਹੈ- ‘ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ (ਮੁੱਢਲੇ ਜੜ੍ਹ) ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹਾਨ ਕਰਨ ਦੀ,
ਰੂਮੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੀਵਨ ਇਕ ਯਾਤਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸਫ਼ਰ ਵਿਚ, ਜੇਕਰ ਸਾਧਕ ਸੱਚ ਵੱਲ ਮੁੜਦਾ ਹੈ, ਪਿਆਰ ਦੁਆਰਾ ਵੱਧਦਾ ਹੈ, ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਤਿਆਗਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਸੱਚ ਨੂੰ ਲੱਭ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਸਾਧਕ ਫਿਰ ਇਸ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ, ਵਧੇਰੇ ਪਰਪੱਕਤਾ ਨਾਲ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਨਸਲਾਂ, ਵਰਗਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਭੇਦ ਭਾਵ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦਾ ਹੈ।
ਰੂਮੀ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਖ਼ੁਰਾਸਾਨ ਦੀ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦਾ ਪਿਤਾ ਬਾਹਾ ਵਲਾਦ ਸੀ ਜੋ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ। ਖ਼ੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਬਾਹਾਂ ਵਪਾਦ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਅਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ, ਮਾਆਰੇਫ ਬਾਹਾ-ਵਲਦ (ਬਾਹਾ ਵਲਾਦ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ), ਜੋ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰੱਬ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਇਕ ਪਵਿੱਤਰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨ ਰੂਮੀ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। 1216 ਵਿਚ, ਮੰਗੋਲਾਂ ਤੋਂ ਭੱਜ ਕੇ, ਬਾਹਾ ਵਲਾਦ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਚੇਲਿਆਂ ਸਮੇਤ, ਬਲਖ ਛੱਡ ਕੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਉਹ ਐਨਾਟੋਲੀਆ ਵਿੱਚ ਕੋਨੀਆ ਸ਼ਹਿਰ (ਤੁਰਕੀ) ਵਿਚ ਵਸ ਗਏ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੇਲਜੂਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਬਾਹਾ ਵਲਾਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਲ ਸੈਲਜੂਕ ਰਾਜੇ, ਸੁਲਤਾਨ ਅਲਾਲੇਦੀਨ ਕੇਗੁਬਾਦ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਬਿਤਾਏ।


ਬਲਖ ਵਿਚ ਵਧਦੇ ਹੋਏ, ਰੂਮੀ ਦਾ ਇਕ ਉਸਤਾਦ ਸੀ, ਬੁਰਹਾਨੁਦੀਨ ਮੁਹਾਗੇਗ ਤਿਰਮਾਜ਼ੀ, ਜੋ ਖੁਦ ਬਹਾ ਵਲਾਦ ਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ। ਰੂਮੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ 1231 (ਅੱਸੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ) ਵਿਚ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਰੂਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਕੂਲ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅ, ਬੁਰਹਾਨ ਕੋਨੀਆ ਆਇਆ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਰੂਮੀ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈ ਲਈ। ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਹਾਂ ਕਿ ਬੁਰਹਾਨ ਦੀ ਇੱਕ ਮੌਜੂਦਾ ਕਿਤਾਬ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਸੋਚ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਬਾਹਾ ਵਲਾਦ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਹੈ। ਬੁਰਹਾਨ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ‘ਤੇ, ਰੂਮੀ ਨੇ ਕਈ ਸਾਲ ਅਲੇਪੋ ਅਤੇ ਦਮਿਸ਼ਕ (ਸੀਰੀਆ ਵਿੱਚ) ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਮਹਾਨ ਇਸਲਾਮੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬਿਤਾਏ। ਦਮਿਸ਼ਕ ਵਿੱਚ, ਰੂਮੀ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੂਫ਼ੀ ਮਾਸਟਰ ਇਬਨ ਅਰਬੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਵਹਦਤ ਅਲ-ਵੋਜੁਦ, ”ਹੋਣ ਦੀ ਏਕਤਾ” ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਰੂਮੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਆਧਾਰ ਵੀ ਹੈ, ਇਕ ਬ੍ਰਹਮ ਹਕੀਕਤ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੂਮੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ, ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬੁਰਹਾਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਅਭਿਆਸਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਾਲੀ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਇਕਾਂਤਵਾਸ (ਚੇਲੇਹ) ਵਿਚ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰੂਮੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਕੋਨੀਆ ਵਿਚ ਇਕ ਨਾਮਵਰ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਮਾਸਟਰ ਬਣ ਗਿਆ।
29 ਨਵੰਬਰ, 1244 ਨੂੰ, ਰੂਮੀ (ਉਸ ਵੇਲੇ 37 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ) ਤਬਰੀਜ਼ (ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਈਰਾਨ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ) ਦੇ ਸ਼ਮਸ (”ਸੂਰਜ”) ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਭਟਕਦੇ ਦਰਵੇਸ਼, ਸ਼ਾਇਦ ਸੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਸ਼ਮਸ ਇਕ ਰਹੱਸਮਈ ਸ਼ਖਸੀਅਤਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਅਨਪੜ੍ਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਰੂਮੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਸਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸੋਚਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਮਸ ਵਰਗਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਵੇਂ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਰੂਮੀ ਨੂੰ ਇਕ ਭਾਵੁਕ ਕਵੀ ਵਿਚ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਗੁਰੂ ਕੌਣ ਸੀ ਅਤੇ ਚੇਲਾ ਕੌਣ ਸੀ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਦੋ ਤੱਥਾਂ ਉੱਤੇ ਗ਼ੌਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ, ਸ਼ਮਸ ਕੋਈ ਅਨਪੜ੍ਹ ਭਿਖਾਰੀ ਦਰਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਿਦਵਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਉਸਤਾਦਾਂ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਪੁਸਤਕ (ਮਗਲਤ ਸ਼ਮਸ, ”ਸ਼ਮਸ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ” ਸ਼ਾਇਦ ਰੂਮੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ) ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਸੂਝਵਾਨ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਦੂਜਾ, ਰੂਮੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦੁਆਰਾ ਪਿਆਰ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਦੇ ਸੂਫ਼ੀ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਚੱਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਮਸ ਨੇ ਬੱਸ ਇਕ ਅੱਗ ਦੇ ਜੁਆਲਾ ਮੁਖੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੂਮੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੁੰਦਰ, ਸੂਝਵਾਨ ਅਤੇ ਅਨੰਦਮਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬਾਹਰ ਆਈਆਂ।
ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਤੀ ਰੂਮੀ ਦਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਸੱਚੀ ਗਵਾਹੀ ਅਤੇ ਸਬੂਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਪਿਛੋਕੜਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਰੂਮੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ, ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਅੰਤ ਵਿਚ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕੀਏ ਅਤੇ ਸੱਚੀ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕੀਏ।

ਹਵਾਲੇ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ…
ਮੈਂ ਖਣਿਜ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਮਰ ਗਿਆ
ਅਤੇ ਇਕ ਪੌਦਾ ਬਣ ਗਿਆ,
ਮੈਂ ਸਬਜ਼ੀ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਰ ਗਿਆ
ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਤਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ,
ਮੈਂ ਪਸ਼ੂ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਰ ਗਿਆ
ਅਤੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਬਣ ਗਿਆ,
ਫਿਰ ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਡਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ?
ਮੈਂ ਕਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
ਅਗਲੇ ਦੋਸ਼ (ਅੱਗੇ) ਤੇ ਮੈਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗਾ,
ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਂ (ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਖੰਭਾਂ ਨੂੰ (ਅਤੇ ਦੂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ) ਉੱਚਾ ਕਰ ਸਕਾਂ,
ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ (ਵੀ) ਦੂਤ ਦੀ ਨਦੀ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ,
ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਨਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੈਂ ਦੂਤ (ਦੀ ਅਵਸਥਾ) ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ,
ਮੈਂ ਉਹ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗਾ ਜੋ ਕਲਪਨਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ,
ਫਿਰ ਮੈਂ ਬੇ-ਮੌਜੂਦ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ; ਗੈਰ-ਹੋਂਦ- ਇੱਕ ਅੰਗ ਵਾਂਗ,
ਸੱਚ ਮੁੱਚ, ਉਸ ਵੱਲ ਸਾਡੀ ਵਾਪਸੀ ਹੈ।”
1. ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਸੱਚ ਮੁਚ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਉਸਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਖਿੱਚ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਖਿੱਚ ਹੋਣ ਦਿਓ।
2. ਜ਼ਖ਼ਮ ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
3. ਉਦਾਸ ਨਾ ਹੋਵੋ। ਜੋ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਗੁਆਉਂਦੇ ਹੋ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
4. ਤੁਹਾਡਾ ਕੰਮ ਪਿਆਰ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਅਤੇ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਇਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਣਾਏ ਹਨ, ਉਹ ਲੱਭਣਾ ਹੈ।
5. ਗਲਤ ਅਤੇ ਸਹੀ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਇਕ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਮਿਲਾਂਗਾ। ਜਦੋਂ ਆਤਮਾ ਉਸ ਘਾਹ ਵਿਚ ਲੇਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸੰਸਾਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
6. ਪ੍ਰੇਮੀ ਆਞਰਕਾਰ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ। ਉਹ ਹਰ ਸਮੇਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
7. ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ‘ਤੇ ਮਨ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਨਦੀ ਵਹਿੰਦੀ ਹੈ।
8. ਜਦੋਂ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਇੰਨਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ?
9. ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਝਾਤੀ ਮਾਰੋ, ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋ।

ਰੁਬਾਈ :
ਜਿੱਥੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵਗਦਾ ਹੈ,
ਕੋਈ ਬਿਮਾਰੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ
ਸੰਘ ਦੇ ਬਾਗ ਵਿਚ,
ਕੋਈ ਕੰਡਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ।
ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਹੈ
ਇੱਕ ਦਿਲ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦਿਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ,
ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ
ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਕੰਧ ਨਹੀਂ ਬਚੀ?

ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਸਾਡੀ ਪਛਾਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖਾਸ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਟੈਗਸ ਜੋ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ-ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਦਰਭ ਸਾਡੇ ‘ਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਮਾਂ, ਭੈਣ, ਅਮਰੀਕੀ, ਈਰਾਨੀ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਦਿ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸੂਫ਼ੀ ਉਸਤਾਦ ਮੌਲਾਨਾ ਜਲਾਲ ਅਲ-ਦੀਨ ਰੂਮੀ (1273) ਲਈ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪਛਾਣ ਸਾਡੀ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਦ ਦੇ ਅਸਲ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਭੁੱਲਣ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਉਹ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਪੂਰਬ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੱਛਮ ਦਾ, ਨਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸਾਈ (ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦਾ ਪੈਰੋਕਾਰ), ਨਾ ਧਰਤੀ ਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਵਰਗ ਦਾ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਕੌਣ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਵੈ ਕੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਰਣਨ ਮਦਦਗਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ? ਰੂਮੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਨਾਲ  ਸਾਡਾ ਸੰਬੰਧ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਹਾਂ:
ਮੇਰਾ ਟਿਕਾਣਾ ਮੇਰਾ ਪਰਮ-ਅਸਥਾਨ ਹੈ,
ਮੇਰਾ ਟਿਕਾਣਾ ਹੈ ਬੇਅੰਤ;
ਮੈਂ ਨਾ ਦੇਹ ਹਾਂ, ਨਾ ਆਤਮਾ,
ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਆਪ ਹੀ ਪ੍ਰੀਤਮ ਹਾਂ।
ਮੈਂ ਦਵੈਤ-ਭਾਵ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ,
ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਜਹਾਨ ਇੱਕ ਹਨ;
ਇੱਕ ਮੈਂ ਲੱਭਦਾ ਹਾਂ, ਇੱਕ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ,
ਇੱਕ ਮੈਂ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ,
ਇੱਕ ਮੈਂ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਹਾਂ।
ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਖ਼ਰੀ ਹੈ,
ਉਹ ਬਾਹਰੀ ਹੈ, ਉਹ ਅੰਦਰ ਹੈ
ਪਰ ਜੇਕਰ ਬ੍ਰਹਮ ਸਾਡੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸੱਚਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਸਲ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਰੂਮੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ‘ਪਿਆਰ’ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਹਸਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਮ ਗੁਣ ਅਤੇ ਗੁਣ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨਾ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਇੱਕ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸਵੈ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇਗ ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪਿਆਰ ਕਿਵੇਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ?
ਰੂਮੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰੱਬੀ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਯਾਦ ਅਤੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਰੱਖਣ ਦੁਆਰਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਰੂਮੀ ਦੀ ਮੌਤ 7 ਦਸੰਬਰ 1273 ਨੂੰ ਐਤਵਾਰ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਕਬਰ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਇਕ ਅਸਥਾਨ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਰੂਮੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕਵੀ (ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ”ਰਮ” ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਨਾਤੋਲੀਆ ਵਿਚ ਬਿਜ਼ੰਤੀਨੀ ਰਾਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦ ਾਹੈ) ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਆਦਰ ਨਾਲ ਮੌਲਾਨਾ (ਤੁਰਕੀ ਉਚਾਰਨ ਵਿਚ ਮੇਵਲਾਨਾ; ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ”ਸਾਡਾ ਮਾਲਕ”) ਹੈ।

* * *