ਇਮਰਾਨ ਅਹਿਮਦ

ਜਾਣ-ਪਹਿਚਾਣ

ਸ਼ਹਿਰ : ਲਾਹੌਰ
ਦੇਸ਼ : ਪਾਕਿਸਤਾਨ

ਇਮਰਾਨ ਅਹਿਮਦ ਦਾ ਜਨਮ ਲਾਹੌਰ ‘ਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਐਮਏਓ ਕਾਲਜ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਐਮ.ਏ.ਪੰਜਾਬੀ, ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਕੀਤਾ। ਜੀਸੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਐਮ.ਫਿਲ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੋਜ ਲੇਖ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਅਦਬੀ ਬੋਰਡ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਸੰਪਾਦਕ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਕਲਚਰਲ ਫ਼ੋਰਮ (ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ ਹੈ) ਵਿੱਚ ਰਿਸਰਚ ਅਫ਼ਸਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਅ ਰਹੇ ਹਨ।

ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸੂਰਮਾ

ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਉੱਘੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਅਤੇ ਖੂਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇੱਕ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹੈ।  ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਸਤੰਬਰ, 1907 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਬੰਗਾਂਵਾਲਾ, ਜੜ੍ਹਾਂਵਾਲਾ ਦੇ 105 ਜੀ.ਬੀ. ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ।  ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਵਿਦਿਆਵਤੀ ਸੀ।  ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਤੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਆਦਰਸ਼ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਚਾਚਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਕਾਰਕੁੰਨ ਸਨ ਅਤੇ ਦਾਦਾ ਅਰਜੁਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਏ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ, ਰਿਪਬਲਿਕ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ, ਕੀਰਤੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਾਰਟੀ, ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੋਚ ਰੱਖਦਾ ਸੀ:
”ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਉਹ ਮਿੱਟੀ ‘ਚ ਤੀਲੇ ਵਾੜ ਰਿਹਾ ਸੀ।  ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈਂ? ਉਹਦਾ ਉੱਤਰ ਸੀ ‘ਦੰਬੂਕਾਂ’ (ਬੰਦੂਕਾਂ) ਗੱਡ ਰਿਹਾਂ।  ਇਸ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਬਲ ਰਿਹਾ ਸੀ”।1
ਜਦੋਂ 1919 ਈ. ਵਿੱਚ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਕਾਂਡ ਵਾਪਰਿਆ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ਼ 12 ਸਾਲ ਸੀ। ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਤੋਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ਮਿੱਟੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਨੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲੇ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਬੂਟੇ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਰੱਖਿਆ।
ਰੇਸ਼ਮੀ ਰੁਮਾਲ ਅੰਦੋਲਨ2 ਅਤੇ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ3 ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਵਰਗੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ।4
ਜਿੱਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਰੇਸ਼ਮੀ ਰੁਮਾਲ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਉਹ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ:
”1920 ਈ. ‘ਚ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ‘ਚ ਸਥਿਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਹਿੰਦੂ ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਛੁਡਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਮਹੰਤ ਨਰਾਇਣ ਦਾਸ ਦੇ ਗ਼ੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਨਿਹੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।  ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਉਸ ਸਿੱਖ ਜੱਥੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੱਥੇਦਾਰ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ‘ਚ ਸਥਿਤ ਜੰਡ ਦੇ ਇਕ ਰੁੱਖ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।  ਇਸ ਖ਼ੂਨੀ ਘਟਨਾ ਪਿੱਛੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਲਾਇਲਪੁਰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ।  ਉੱਥੋਂ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਕੈਲੰਡਰ ਵੀ ਘਰ ਲੈ ਆਇਆ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨਾਲ ਇਸ ਵਧੀਕੀ ਦਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ ਤੇ ਬੜਾ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਨਾਭੁੱਲਣਯੋਗ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ”। 5
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਯਾਨੰਦ ਐਂਗਲੋ-ਵੈਦਿਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਸੀ, ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ (ਇਹ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਾਲਜ ਸੀ) ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਚੇਤਨਾ ਜਗਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਦੀ ਚਿਣਗ ਜਗਾਈ ਗਈ। ਇਸੇ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੰਟਰ ਪਾਸ ਕੀਤਾ।6
ਇੰਟਰ ਪੜ੍ਹਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਕਾਨਪੁਰ ਚਲਾ ਗਿਆ।  ਇੱਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੋਚ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ।  ਹੁਣ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ।  ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਚਿੰਤਤ ਸਨ। ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੌਲਾਨਾ ਹਸਰਤ ਮੋਹਨੀ ਦੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਟੋਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। 7 ਸਾਰੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਹਸਰਤ ਮੋਹਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਹਸਰਤ ਮੋਹਨੀ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਘਰ ਭੇਜ ਦਿਓ, ਅਸੀਂ ਉਹਦਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਹਸਰਤ ਮੋਹਨੀ ਦੇ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਘਰ ਪਰਤ ਆਇਆ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। 1921ਈ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮਹੰਤਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ‘ਤੇ ਮੋਰਚੇ ਲਗਾਏ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੋਰਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦੇ ਜੁਰਮ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਵਾਰੰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ:
”1925 ਈ ‘ਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬੰਗਾ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਨਾਂਭੇ ਜਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮੋਰਚਾ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ।  ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਨਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਜੱਥੇ ਦੀ ਕੋਈ ਆਦਰ ਸੇਵਾ ਨਾ ਕਰੇ।  ਕੋਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾ ਕਰੇ। ਮਗਰ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਮੋਰਚਾ ਬੰਗੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਿਆ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਜੱਥੇ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ‘ਚ ਰੁਕਵਾ ਕੇ ਉਹਦੇ ਲਈ ਲੰਗਰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਪਿੰਡ ‘ਚ ਮੌਜੂਦ ਸੂਹੀਆਂ ਨੇ ਇਹਦੀ ਖ਼ਬਰ ਅੱਗੇ ਟੋਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਾਰੰਟ ਕੱਢ ਦਿੱਤੇ”।8 ਸ੍ਰ. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਬਲਵੰਤ ਦੇ ਫ਼ਰਜ਼ੀ ਨਾਮ ਹੇਠ ‘ਵੀਰ ਅਰਜੁਨ’ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਆ ਗਿਆ। ‘ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਲਹਿਰ’9 ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ‘ਕਿਰਤੀ’ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਲੇਖ ਵੀ ਲਿਖੇ। ਮਾਰਚ 1926ਈ ਵਿੱਚ ‘ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ’10 ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ।  ਰਾਮ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਮੁਲਤਾਨ, ਸਰਗੋਧਾ ਅਤੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ। 1927ਈ ਵਿਚ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਝੂਠਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।  ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ11 ਲਾਹੌਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਭਾਰੀ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਨੇ ਕਾਲੇ ਝੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ।  ਪਰ ਉਸ ਜਲੂਸ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।  ਫਿਰ ਵੀ ਐਸ.ਪੀ. ਸਕਾਟ ਨੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ।  ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ, ਸੁਖਦੇਵ, ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ ਐਸ.ਪੀ ਪੁਲਿਸ ਜੇ ਏ ਸਕਾਟ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ। ਗ਼ਲਤੀ ਨਾਲ ਸਕਾਟ ਦੀ ਥਾਂ ਉਹਦਾ ਨਾਇਬ ਜੇ ਪੀ ਸਾਂਡਰਸ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।  ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਹੌਲਦਾਰ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਛੇ ਲੱਗ ਗਿਆ।  ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮਜਬੂਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਨੀ ਪਈ।
ਇਸ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀ।  ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ।  ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਰਾਹੀਂ ਕਲਕੱਤਾ ਬੰਗਾਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।  ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਪਰਤ ਆਇਆ।
ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਲੋਕ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਨੂੰਨ ‘ਪਬਲਿਕ ਸੇਫ਼ਟੀ ਬਿੱਲ’ ਅਤੇ ‘ਟ੍ਰੇਡਰਜ਼ ਡਿਸਪਿਊਟ ਐਕਟ’ ਵਿਰੁੱਧ ਰੈਲੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲੋਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਕਰਦਿਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀ.ਕੇ.ਦੱਤ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਣ ਅਤੇ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਸੁੱਤੀ ਹੋਈ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ।  28 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929ਈ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀ.ਕੇ.ਦੱਤ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ।  ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਬਚ ਕੇ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲੇ, ਸਗੋਂ ‘ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ’, ‘ਸਾਮਰਾਜ ਮੁਰਦਾਬਾਦ’ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਉਂਦੇ ਰਹੇ।
7 ਮਈ 1929ਈ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਵਿਰੁੱਧ ਦਿੱਲੀ ਅਸੈਂਬਲੀ ਬੰਬ ਕੇਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਬੈਰਿਸਟਰ ਆਸਿਫ਼ ਵਕੀਲ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ।  ਦੋਵੇਂ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ‘ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ’ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਧਾਰਾ 307 ਅਤੇ ਵਿਸਫੋਟਕ ਐਕਟ, 1908 ਈ. ਦੀ ਧਾਰਾ 3 ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਕੇਸ ਨੂੰ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਸੈਸ਼ਨ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜ ਲਿਓਨਾਰਡੋ ਮਿਡਲਟਨ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 12 ਜੂਨ 1929 ਈ ਨੂੰ ਜੱਜ ਨੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਦੋਵਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਮੰਗ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਲੰਬੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀਆਂ ਲਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨਾਲ ਨੈਤਿਕ ਅਪਰਾਧਾਂ ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟ ਰਹੇ ਕੈਦੀਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।  ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਦੀ ਵੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।  ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰੇ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਰੋਸ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ ਗਈ।  ਇਸ ਬੇਰਹਿਮੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 12 ਅਤੇ 14 ਸਤੰਬਰ, 1929ਈ ਨੂੰ, ਕਾਇਦੇ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ: ‘ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ‘ਚ ਵੀ ਜਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।  ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦਾਅ ਤੇ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਜੋ ਉਹਦਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੱਕ ਤੇ ਹੈ’।
‘ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜੋ ਲੱਭਦਾ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਕ ਕੇਸ 600 ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਤਾਂ ਇਹ ਇਕ ਖ਼ਰਾਬ ਕੇਸ ਹੈ….’
‘….ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੁਡੀਸ਼ੀਅਲ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਤੋਂ ਸਜ਼ਾ ਦਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਗੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਯੁੱਧ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸੋਚ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਰ ਸੰਭਵ ਰਾਹ, ਹਰ ਸੰਭਵ ਢੰਗ ਅਜ਼ਮਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਟਿੱਲ ਲਾਵਾਂਗੇ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ ਜਾਂ ਉਮਰ-ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਸੱਭਿਅਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਰਗਾ ਸਲੂਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ….’12
ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੇ ਵਰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।  ਉਸੇ ਸਮੇਂ, ਜਦੋਂ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਅਚਾਨਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗ ਗਏ ਤਾਂ ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ ਸਮੇਤ ਕਈ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦੇ ਨਵੇਂ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ।
10 ਜੁਲਾਈ 1930ਈ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ।  ਅਦਾਲਤੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।  ਕਈ ਵਾਰ ਉਸ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਅਦਾਲਤ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਅਕਤੂਬਰ 1930ਈ ਵਿਚ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਤਹਿਤ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੁਲਜ਼ਮ ਜਾਂ ਗਵਾਹਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।  ਇਸ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਕਾਰਨ ਸਥਾਨਕ ਜੱਜ ਨੇ ਵੀ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ:
ਕੋਰਟ ਦੇ ਇਕੱਲਮ ਇਕੱਲੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਜੱਜ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਸੱਜਾਦ ਹੁਸੈਨ ਦਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੋਰਟ ਦੇ ਅਨਿਆਏ ਪੂਰਨ ਸਭਾ ਵਿਰੁੱਧ ਰੋਸ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।13
7 ਅਕਤੂਬਰ 1930ਈ ਦੇ ਅਦਾਲਤੀ ਡਰਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ।  ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ 23 ਮਾਰਚ, 1931ਈ ਦੀ ਸ਼ਾਮ 7 ਵਜੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ‘ਤੇ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਫਾਹਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ‘ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ’ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ। ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਮਰ ਮਹਿਜ਼ 24 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ।
ਹਨੀਫ਼ ਰਾਮੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਆਖਦੇ ਨੇ: ‘ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਹਰ ਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੀਰੋ ਸੀ’।14
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਸੂਝਵਾਨ ਨੌਜਵਾਨ ਸੀ।  ਉਹ ਬੋਲਦਾ ਤਾਂ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਨਾ ਰਹਿੰਦੇ। ਉਹ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘੀ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।  ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਹ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।  ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ।