ਲੇਖਕ : ਮੇਜਰ ਨਾਗਰਾ
ਉਮਰ ਖ਼ਯਾਮ ਇਕ ਫਾਰਸੀ ਗਣਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਖਗੋਲ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸੀ, ਜੋ ਅੱਜ ਆਪਣੀਆਂ ਰੁਬਾਈਆਂ, ਜੀਵਨ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਇਕ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਜਸ਼ਨ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।
ਉਮਰ ਖ਼ਯਾਮ ਇਕ ਇਸਾਲਮੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ਜੋ ਇਕ ਕਵੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕ ਗਣਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੀ ਸੀ। ਖ਼ਯਾਮ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਈ ਜਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਸ ਨੇ ਖਗੋਲ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਟੇਬਲਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੈਲੰਡਰ ਸੁਧਾਰ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਇਕ ਚੱਕਰ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਪਰਾਬੋਲਾ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਘਣ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇਕ ਜਿਓਮੈਟ੍ਰਿਕਲ ਵਿਧੀ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੈਲੰਡਰ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ‘ਜਲਾਲੀ ਕੈਲਡੰਰ’ ਦੀ ਕਾਢ ਨਿਕਲੀ ਜੋ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਹੀ ਕੈਲੰਡਰ ਹੈ, 5500 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਘੰਟੇ ਦੀ ਗਲਤੀ ਹੈ।
ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਰੁਬਾਇਤ ਉਮਰ ਖਯਾਮ’ (ਖੱਯਾਮ ਦੇ ਕੁਆਟਰੇਨ) ਲਈ ਯੂਰਪੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪੂਰਬੀ ਕਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੁਬਾਈਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਰੁਬਾਈ ਫਾਰਸੀ ਮੂਲ ਦਾ ਇਕ ਆਇਤ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਚਾਰ-ਲਾਈਨ ਪਉੜੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰੁਬਾਈਆਂ ਪਿਆਰ, ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਮੌਤ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ। ਮਹਾਨ ਸਮਕਾਲੀ ਫਾਰਸੀ ਲੇਖਕ ਸਦੀਕ ਹੇਦਾਇਤ ਨੇ ਖ਼ਯਾਮ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਫਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣਾ, ਜੀਵਨ ਦੇ ਬੀਤਣ ਅਤੇ ‘ਕਾਰਪੇ ਡਾਇਮ’ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪੱਛਮੀ ਕਵੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਾਰਕ ਟਪੇਨ ਅਤੇ ਟੀ. ਐਸ. ਇਲੀਅਟ ‘ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ। ਖਯਾਮ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਕਰ ਫਿਟਜ਼ਗੇਰਾਲਡ ਦੁਆਰਾ ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਉਮਰ ਖ਼ਯਾਮ 18 ਮਈ, 1048 ਈ. ਨਿਸ਼ਾਪੁਰ, ਪਰਸ਼ੀਆ (ਹੁਣ ਈਰਾਨ) ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਮਰ ਖਯਾਮ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਗਿਆਥ ਅਲ-ਦੀਨ ਅਬੂਲ-ਫ਼ਤਹਿ ਉਮਰ ਇਥਨ ਇਬਰਾਹਿਮ ਅਲ ਨਿਸਾਬੁਰੀ ਅਲ-ਖਯਾਮੀ ਸੀ। ਅਲ ਖਯਾਮੀ (ਜਾਂ ਅਲ ਖਯਾਮ) ਨਾਮ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਤੰਬੂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ’ ਅਤੇ ਇਹ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਇਬਰਾਹਿਮ ਦਾ ਵਪਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਖਯਾਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ‘ਤੇ ਲਿਖਿਆ—
ਖਿਆਮ ਉਹ ਜਿਸਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਤੰਬੂ ਸੀਤੇ
ਸੋਗ ਦੀ ਭੱਠੀ ਡਿੱਗ ਸੜੇ ਨੇ ਘੁੱਟ ਮੌਤ ਦੇ ਪੀਤੇ,
ਤਕਦੀਰ ਦੀ ਕੈਂਚੀ ਕੱਟੀਆਂ ਜੀਵਨ ਤੰਬੂ ਰੱਸੀਆਂ
ਉਮੀਦ ਦਲਾਲ ਨੇ ਉਸਦੇ ਕੌਢੀ ਮੁੱਲ ਨਾ ਕੀਤੇ
11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਖ਼ਯਾਮ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸੇਲਜੁਕ ਤੁਰਕ ਕਬੀਲੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਦੱਖਣ ਪੱਛਮੀ ਏਸ਼ੀਆ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ, ਸੀਰੀਆ, ਫਲਸਤੀਨ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਰਾਨੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸੈਲਜੁਕ ਨੇ ਖੁਰਾਸਾਨ ਦੇ ਚਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ, ਸਾਲ 1038 ਅਤੇ 1040 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰ ਪੂਰਬੀ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਸੇਲਜੂਕ ਸ਼ਾਸਕ ਤੋਗਰਿਲ ਬੇਗ ਨੇ ਸਾਲ 1038 ਵਿਚ ਨੀਸ਼ਾਪੁਰ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਲਤਾਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਾਲ 1055 ਵਿਚ ਬਗਦਾਦ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਮੁਸ਼ਕਲ ਅਸਥਿਰ ਫੌਜੀ ਸਾਮਰਾਜ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੀ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸੇਲਜੂਕ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਇਕ ਰੂੜੀਵਾਦੀ (ਆਰਥੋਡਾਕਸ) ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਖਯਾਮ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਖਯਾਮ ਨੇ ਨੀਸ਼ਾਪੁਰ ਵਿਖੇ ਫਲਸਫ਼ੇ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਇਕ ਸਾਥੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ—
…ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਅਤੇ ਉੱਚਤਮ ਕੁਦਰਤੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਇਕ ਮਨੁੱਖ ਸੀ… ਸੇਲਜੂਕ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸਾਮਰਾਜ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਿੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਖਯਾਮ ਵਾਂਗ ਸਿੱਖਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸ਼ਾਸਕ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਥਾਨਕ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਫੌਜੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸ ਸਮੇਂ ਸੱਤਾ ਕਿਸ ਕੋਲ ਰਹੇਗੀ। ਖਯਾਮ ਨੇ ਖੁਦ ਅਲਜਬਰਾ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਿਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਣ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇੰਝ ਕੀਤਾ—
”ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਬੀਜਗਣਿਤ (ਅਲਜਬਰਾ) ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਸਮੂਹ ਬੁੱਧੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ, ਇਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਚਿੰਤਾ ਮੌਕਾ ਖੋਹੇ ਜਾਣ ਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਸਮਾਂ ਸੁੱਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਜੋ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸੱਚ ਨੂੰ ਝੂਠ ਦੇ ਨਾਲ ਉਲਝਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਅਤੇ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਜੋ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭੌਤਿਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਝੂਠ ਅਤੇ ਅਸਤ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਾਖੰਡ ਅਤੇ ਧੋਖੇ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਂਦੇ ਹਨ।”
ਹਾਲਾਂਕਿ ਖਯਾਮ ਇਕ ਉੱਤਮ ਗਣਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜੋ ਉਸਨੇ ਇਸ ਹਵਾਲੇ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸਨੇ 25 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਅੰਕ ਗਣਿਤ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਇਕ ਕਿਤਾਬ, ਸੰਗੀਤ ਤੇ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਅਲਜਬਰੇ ਤੇ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਸਮੇਤ ਕਈ ਰਨਚਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਸਾਲ 1070 ਵਿਚ ਉਹ ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਮਰਕੰਦ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜੋ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਖ਼ਯਾਮ ਨੂੰ ਸਮਰਕੰਦ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਿਆਂ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਬੂ ਤਾਹਿਤ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਲਜਬਰਾ ਰਚਨਾ, ਅਲਜਬਰੇ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ।
ਸੇਲਜੂਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਤੋਗਰਿਲ ਬੇਗ ਨੇ ਐਸਫਾਹਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪੋਤਾ ਮਲਿਕ-ਸ਼ਾਹ ਸਾਲ 1073 ਤੋਂ ਉਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ। ਮਲਿਕ-ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨਿਜ਼ਾਮ ਅਲ ਮੁਲਕ ਨੇ ਖਯਾਮ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਭੇਜਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਯਾਮ ਨੂੰ ਐਸਫਾਹਾਨ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਇਕ ਆਕਾਸ਼ਲੋਚਨ (ਆਬਜ਼ਰਵੇਟਰੀ) ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ। ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਐਸਫਾਹਾਨ ਵਿਚ ਆਬਜ਼ਰਵੇਟਰੀ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 18 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਖਯਾਮ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 18 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਖ਼ਯਾਮ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਖ਼ਯਾਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਦਵਤਾ ਭਰਪੂਰ ਕੰਮ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰਪਿਤ ਕਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਲ 1092 ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਖ਼ਯਾਮ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਹੱਦ ਦਾ ਦੌਰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਲਿਕ-ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੌਤ ਉਸ ਸਾਲ ਦੇ ਨਵੰਬਰ ਵਿਚ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨਿਜ਼ਾਮ ਅਲ-ਮੁਲਕ ਦਾ ਕਤਲ ਇਸਫਾਹਾਨ ਤੋਂ ਬਗਦਾਦ ਦੀ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਲਿਕ-ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਸ਼ਾਸਕ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਨਿਜ਼ਾਮ ਅਲ-ਮੁਲਕ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਸਨੇ ਸਮਰੱਥਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸਮਰੱਥਨ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ। ਆਬਜ਼ਰਵੇਟਰੀ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਫੰਡਿਗ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਖਯਾਮ ਦੇ ਕੈਲੰਡਰ ਸੁਧਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਖ਼ਯਾਮ ਵੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਇਆ ਸੀ ਜੋ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਖਯਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਰੁਬਾਈਤ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ—
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਸੀਨ ਬੁੱਤਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ
ਨਿਤ ਇਸ਼ਟ ਵਾਂਗਰਾ ਚਾਹਿਆ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਜਗ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਅੰਦਰ
ਮੇਰਾ ਕੁਰਬ ਘਟਾਇਆ।
ਇੱਜ਼ਤ ਮੇਰੀ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ
ਇਕ ਠੂਠੇ ਵਿਚ ਗਰਕਾਈ,
ਤੇ ਇਕ ਨਗਮੇ ਪਿੱਛੇ ਮੇਰਾ ਨਾਮ
ਵਿਕਾਊ ਲਾਇਆ।
ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਖਯਾਮ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਪੱਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਇਕ ਕੰਮ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਈਰਾਨ ਵਿਚ ਸਾਬਕਾ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਸਨਮਾਨ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਦੱਸਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਨਤਕ ਕੰਮਾਂ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਦਵਤਾ ਦਾ ਸਮਰੱਥਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਮਲਿਕ-ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਤੀਜਾ ਪੁੱਤਰ ਸੰਜਰ, ਜੋ ਕਿ ਖੁਰਾਸਾਨ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ, ਸਾਲ 1118 ਵਿਚ ਸੈਲਜੂਕ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਖਯਾਮ ਨੇ ਐਸਫਾਹਨ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੇਰਵ (ਹੁਣ ਮੈਰੀ, ਤੁਰਕਮੇਨਿਸਤਾਨ) ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਜਰ ਨੇ ਸੈਲਜੂਕ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਸੰਜਰ ਨੇ ਮੇਰਵ ਵਿਚ ਇਸਾਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇਕ ਮਹਾਨ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਇਆ ਜਿੱਥੇ ਖਯਾਮ ਨੇ ਗਣਿਤ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ।
ਖਯਾਮ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਲਜਬਰੇ ਪਾਠ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਅਲਜਬਰੇ ਉੱਤੇ ਪੇਪਰ ਇਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਹ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਦਾ ਹੈ—
”ਇਕ ਚੱਕਰ ਦੇ ਇਕ ਚਤੁਰਭੁਜ ਉੱਤੇ ਇਕ ਬਿੰਦੂ ਲੱਭੋ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਇਕ ਸੀਮਾ ਰੇਡੀਆਈ ਵਿਚ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਧਾਰਨ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਰੇਡੀਆਈ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਖੰਡਾਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”
ਖਯਾਮ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਦੂਜੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ।
”ਇਕ ਸਮਕੋਣ ਤਿਕੋਣ ਲੱਭੋ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਹ ਗੁਣ ਹੋਵੇ ਕਿ ਹਾਈਪੋਟੇਨਿਊਜ਼ ਇਕ ਲੱਤ ਦੇ ਜੋੜ ਦੇ ਨਾਲ ਹਾਈਪੋਟੇਨਿਊਜ਼ ਉੱਤੇ ਉਚਾਈ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇ।”
ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਖਯਾਮ ਨੂੰ ਘਣ ਸਮੀਕਰਨ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਇਕ ਆਇਤਾਕਾਰ ਹਾਈਪਰਬੋਲਾ ਦੇ ਇੰਟਰਸੈਕਸ਼ਨ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਕੇ ਇਸ ਘਣ ਦਾ ਇਕ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਮੂਲ ਲੱਭਿਆ। ਤਿਕੋਣਮਿਤੀ ਟੇਬਲ ਵਿਚ ਇੰਟਰਪੋਲੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਇਕ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਹੱਲ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਹੋਰ ਵੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ਯਾਮ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਘਣ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਕੋਨਿਕ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰੂਲਰ ਅਤੇ ਕੰਪਾਸ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋਰ 750 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਖਯਾਮ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਬਾਅਦ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਘਣ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਦੇਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਖ਼ਯਾਮ ਨੇ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਅਲਜਬਰੇ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਸੰਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੋਨਿਕ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਲੱਭੇ ਗਏ ਜਿਓਮੈਟ੍ਰਿਕ ਹੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਘਣ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਖ਼ਯਾਮ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਘਣ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਖ਼ਯਾਮ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਅਲ-ਮਹਾਨੀ ਅਤੇ ਅਲ-ਖਾਜ਼ਿਨ ਵਰਗੇ ਪੁਰਾਣੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਯੋਗਦਾਨ ਜਿਓਮੈਟ੍ਰਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜਗਣਿਤਿਕ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨਾ ਸੀ (ਕੁੱਝ ਅਜਿਹਾ ਜੋ ਅਲ-ਖਵਾਰਿਜ਼ਮੀ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੰਭਵ ਸੀ)। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਖ਼ਯਾਮ ਖੁਦ ਘਣ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਆਮ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ।
ਖ਼ਯਾਮ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ”ਭਾਰਤੀਆਂ ਕੋਲ ਨੌਂ ਅੰਕਾਂ ਦੇ ਵਰਗ, ਯਾਨੀ 1, 2, 3 ਆਦਿ ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਰਗਾਂ ਅਤੇ ਘਣਾਂ ਦੇ ਪਾਸਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੁਣਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਉਤਪਾਦ ਵੀ ਹਨ, ਅਰਥਾਤ, 2,3 ਆਦਿ ਦੇ ਉਤਪਾਦ। ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਕੰਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੰਗੇ ਗਏ ਉਦੇਸ਼ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ ਮੈਂ ਇਹ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਵਰਗ-ਵਰਗ, ਕੁਆਟਰੋ-ਘਨ, ਘਣ-ਘਨ, ਆਦਿ ਦੇ ਪਾਸਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੰਬਾਈ ਤੱਕ ਕਿਵੇਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਜੋ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਉਹ ਯੂਕਲਿਡ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਅੰਕਗਣਿਤਿਕ ਹਿੱਸਿਆਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਿਰਫ਼ ਗਣਿਤ ਦੇ ਸਬੂਤ ਹਨ।”
ਗਣਿਤ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ, ਖ਼ਯਾਮ ਨੂੰ ਸਾਲ 1859 ਵਿਚ ਐਡਵਰਡ ਫਿਟਜ਼ਗੇਰਾਲਡ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲਗਭਗ 600 ਛੋਟੀਆਂ ਚਾਰ ਲਾਈਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਰੁਬਾਈਤ ਹੈ। ਇਕ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਖ਼ਯਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਨੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਨ। ਰੁਬਾਇਤ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਛੰਦਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਤਤਤਾ ਨਾਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰੁਬਾਈ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇਕੀ ਨੇ ਇੰਝ ਕੀਤਾ ਹੈ—
ਵਗਦੀ ਕਲਮ, ਅਗੰਮ ਲੇਖਣੀ ਲੇਖ ਜੋ ਖਿਦੀ ਜਾਏ,
ਨਾ ਕੋ ਹੁਕਮ ਤੇ ਨਾ ਕੋ ਹਾੜ੍ਹਾ ਉਸ ਨੂੰ ਫੇਰ ਮਿਟਾਏ।
ਕੋਈ ਸਿਆਣਪ, ਕੋਈ ਚਾਤੁਰੀ ਲਿਖਿਆ ਮੇਟ ਨ ਸਕੀ,
ਹੰਝੂ ਭੀ ਦਿਨ ਰਾਤ ਜੋ ਕਿਰਦੇ ਭੀ ਇਨ ਧੋ ਨਾ ਪਾਏ।
ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਖ਼ਯਾਮ ਨੇ ਕੋਈ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ ਛਾਪੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਅਟਕਲਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। 4 ਦਸੰਬਰ, 1131 ਨੂੰ ਉਮਰ ਖਯਾਮ 83 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਨਿਸ਼ਾਪੁਰ ਵਿਚ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਬਗੀਚੇ ਇਕ ਮਕਬਰੇ ਵਿਚ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਚੁਣਿਆ ਸੀ, ਵਿਚ ਦਫਨਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਸਾਲ ਵਿਚ ਦੋ ਵਾਰ ਫੁੱਲ ਖਿੜਦੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਨਿਸ਼ਾਪੁਰ ਜਾਂ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨੇਸ਼ਾਬਰ, ਈਰਾਨ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਰਜ਼ਾਵੀ ਖੋਰਾਸਾਨ ਸੂਬੇ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ।
1800 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਉਮਰ ਖਯਾਮ ਦੀ ਰੁਬਾਈਤ ਵਿਚ ਖਯਾਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਐਡਵਰਡ ਫਿਟਜ਼ਰਾਲਡ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਨੇ ਖਯਾਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੀਤਾ। ਸਾਲ 1993 ਵਿਚ, ਈਰਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਖਯਾਮ ਦੀ ਕਬਰ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਨੀਸ਼ਾਪੁਰ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਬਣੇ ਮਕਬਰੇ ਵਿਚ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਸੈਲਾਨੀ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਉਮਰ ਖ਼ਯਾਮ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 43 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਉਮਰ ਖਯਾਮ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 338 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੋਇਆ ਸੀ।
Read more
ਬਾਬਾ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ : ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਰਹੱਸਮਈ ਸੂਫ਼ੀ ਆਵਾਜ਼
ਸੂਫ਼ੀ ਕਾਵਿ : ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਸ਼ਿਰਾਜ਼ੀ
ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ